١٩ د غويي ١٣٨٤نور محمد كړاو، كابل
لومړۍ برخه :
لكه څنـګه چې د ساينسي پرمختـګونو او لاسته راوړنو لـه كبله په هره برخه كې زښتې زياتې اسانتياوې رامنځته شوي، همدغه ډول د وخت د ضايع كېدنې مخنيوى هم شوى، ځكه چې لـه دغو تخنيكي اسانتياوو څخه په ګټه اخيستنې سره انسان د لسو ساعتونو كار په يوه يا هم نيم ساعت كې كولاى شي، چې دا يو لوى پرمختـګ او غوره لاسته راوړنه ده.
په راډيويي پروګرامونو كې تر ټولو مهم اړخ مهالوېش يا منظم پلان دى، چې په پرمختللو راډيوګانو لكه : بي بي سي، امريكا ږغ او نورو... كې آن د يوې اوونۍ مخكې پروګرامونه پلان كوي او كوښښ كوي، چې په دې برخه كې پاتې را نه شي، همدغه راز پرله پسې يا سلسله وار تفريحي يا ښوونيز پروګرامونه خو مياشت مخكې هم پلان كېدى شي. ځكه زيات موضوعات داسې دي، چې زړښت نه لري او هر وخت ورته اړتيا پېښېږي.
راډيو يوې ژرندې ته ورته ده چې هر ساعت ګڼ شمېر توكو او معادو ته اړتيا لري او د هغو راډيوګانو لپاره معاد برابرول ستونزمن دي، چې څلورويشت ساعته پرله پسې نشرات لري، دوى ته چې كله مواد ونه رسېږي، نو د اړتيا لـه مخې تكراري موضوعات خپروي. ګنې په عادي حالاتو كې ډېر هڅه كېږي، چې لـه تكرار څخه ډډه و شي،
پر يوه نيم ساعته پروګرام، په سلګونو ډالره لګښت كوي، خو خپل خپرنيز معيار نه را ټيټوي.
د راډيويي تخنيك پرمختـګ :
اوسمهال زياتره راډيوګانې لـه نوي پرمختللي كمپيوټري پروګرام (Cool Edit Proo) څخه كار اخلي، چې په هر لحاظ يو بشپړ او مرستندوى پروګرام دى. په دې پروګرام كې دومره كومانډونه او اپشنونه يا د امر وركولو څانګې شته چې د آواز او موسيقۍ په برخه كې هر څه كولاى شي، او دغه پروګرام زياتې اسانتياوې رامنځته كړې. د ساري په توګه :
تاسو يوه مركه راوړې، غواړئ چې د آزادې فضا (Background) آوازونه ترې ليرې كړئ، نو تاسې د آزادې فضا لږ برخه كمپيوټر ته وركړئ. هغه دغه ټوله فضا لـه مركې څخه باسي، مركه به داسې صفا شي، چې خلك به ګومان كوي په سټوډيو كې ثبت شوې ده، كه څه هم د ږغ په څرنګوالي كې لږ بدلون راولي، خو دغه بدلون هغه وخت په كې راځي، چې د فضا آواز ډېر وي.
كه غواړئ چې په يوه مركه كې اغېزناك آوازونه Sound Effect ور زيات كړى، دا هم په ډېره اسانۍ سره كېدى شي.
تاسو د يوه بڼوال يا باغدار مركه راوړې او په خپل انانس كې واياست چې : ما ورسره دده په خپل بڼ كې و ليدل او مركه مې ورسره كړې.
نو په كار ده چې د مركې په شاليد ( پس منظر ) (Background) كې د باغ فضا موجوده وي. تاسې اول مركه د Mix يا سره ګډولو ځانګړې پاڼې ته انتقالوي. بيا به د بڼ د فضا آواز ورته تر شا اچوي. چې كله دواړه سره يو Mix شي، نو سړى ګومان كوي، دغه بڼوال په هماغه بڼ كې ناست دى. هم به دده مركه ډېره څرګنده اورېدل كېږي. هم به د مرغيو او اوبو آوازونه.
- كه تاسو د كوم ځوان يوه مركه راوړې غواړئ آواز يې د سپين ږيري شي، دا هم په ډېره اسانۍ سره كېدى شي، په پروګرام كې ددې امر ( كومانډ ) سلواله ( فيصدي ) شته، څومره چې آواز بدلوئ، بدلولاى يې شئ، خو هغه كس بيا ددې آواز لـه څرنګوالي د آواز په بدلون پوهېږي، چې لـه دغه پروګرام سره زياته بلدتيا و لري او ډېر كار يې په كې كړى وي، هغه دا هم جوتولاى شي چې وړاندينى آواز څنګه و او اوس پنډ شوى كه نرى شوى دى.
تاسې يو آواز سرچپه هم اړولاى شئ. د ساري په توګه يوه كس ويلي ډوډۍ ، كه تاسې دغه آواز چپه اړوئ نو " يډوډ" به ووايي. دغه امر د خندا او ټوكو لپاره وركړل شوى، يا هم په ځينو موادو كې په كارېږي. خو زيات كسان يې د خندا لپاره استعمالوي.
- د آواز په هر وقفه كې فاصله ( Space) زياتېدى شي، تاسې په يوه وقفه كې چې كوم آواز په كې نه شته كرسر يا د موږك ويكټور دروي او كمپيوټر ته واياست چې دلته دوره ثانيې وخت يا بې آوازه فضا زياته كړه، كمپيوټر به هلته فاصله وركړئ زيات ويندويان يا نطاقان (Presenters) عادت لري، چې طبيعي وقفه نه شي كولاى، نو دوى لـه دغه امر څخه كار اخلي او دوى په هره وقفه كې د نفس آواز هم زياتوي هغه ددې لپاره چې وقفه ډېره طبيعي راشي، ځكه چې د راډيويي پروګرامونو لـه څو عمده شرطونو څخه يو، په ويندويي كې
وقفه ده، چې انګرېزان يې هم زيات ضروري ګڼي.
- تاسې چې هر پروګرام يا هر آواز ثبتوئ، تر ثبت وروسته د سمون يا اصلاح (Edit) وار رارسېږي، ځكه چې مو سمون وكړ، او د خپل پرزنټ Present فايل ته نوم وركوي چې په كمپيوټر كې خوندي شي، د مركو ځايونه په نښه كوئ چې دغه نښه په (F8) چې د كمپيوټر د كيبورډ يوه تڼـۍ ده، كېږي. بيا د مركې دوسيه (File) پرانيزي. مركې هم بايد برخې، برخې بېلې شوې وي او منظمې مو سره اچولې وي. مركې را كاپي كوئ او په نښه شويو ځايونو كې يې اچوئ. كله چې مو فاصلې سره ور برابرې كړې، بيا مو (Mix) كړې نو وروسته ددې لپاره چې لـه ټولو آوازونو څخه يو مستقل فايل جوړ شي، (Mix Down) يې اخلو او دا بيا په موږ پورې اړه لري چې په عادي غږيز فايل wav كې يې اخلو كه يې سپكوو يا يې (Mp3) كوو.
- كه تاسې ځينې مركې لرئ او په اصطلاح ګردي مېز ته ورته خبرې اترې مو ثبت كړي خو ستاسو پوښتنې سمې نه دي، يا يې څرنګوالى سم نه دى، تاسې كولاى شئ، خپلې پوښتنې ثبتې كړئ، بيا لاړ شئ لـه خپلو مركو څخه لږه فضا (Background) كاپي كړئ او دغه فضا لـه خپلو پوښتنو سره يوه كړئ، بيا د پخوانيو پوښتنو پر ځاى نوې پوښتنې واچوئ نو د پروګرام څرنګوالى به مو لا زيات ښه شي.
- كه تاسې د يوه مركه كېدونكي شخص لـه خبرو اضافه ټكي باسئ، كله كله په كې دغه غوڅ شوى ځاى محسوسېږي يو يو غير عادي بڼه خپلوي يا يو ټك غوندې آواز په كې زياتېږي. كه چېرې د جملې پيل مو غوڅ كړى وي، هغه غوڅ شوى ځاى په نښه كوئ او Fed in ورته واياست، كه د جملې پاى مو غوڅ كړ او غواړئ چې عادي بڼه وركړئ Fed out ورته واياست چې بيا د مركه كېدونكي خبرې ډېرې منظمې او ډېرې صفا راځي.
د سمون په برخه كې اسانتياوې :
كه تاسې يو نيم ساعته پروګرام جوړوئ، نو تر يوه ساعته زيات مواد به ليرې كوئ او ددغو موادو يو چاڼ به اورېدونكو ته وړاندې كوئ. البته دغه اصول يوازې په نړيوالو او سترو راډيوګانو كې مراعاتېږي. ځكه هلته د كار معيار زيات اوچت دى. په دغو راډيوګانو كې د مركه كېدونكو د خولې د ناړې آوازونه او يا زياتې اضافه خبرې په ډېر مهارت سره باسي، لكه څنګه چې په كتاب كې ټكى په ټكى سمون Edit كېږي، په آواز كې هم دغه اصل مراعتېږي.
تاسې زياترو نړيوالو راډيوګانو ته ځير شئ، مواد يې تكرار نه وي او هـڅه كېږي، چې د اورېدونكو ذوق، سليقه او غوښتنه تر پښو لاندې نه شي. همدغه لامل دى چې تر 80 سلنې زيات خلك نړيوالې راډيوګانې اوري.
كله چې وياند سټوډيو ته ننوځي، نو بايد چې ارامه ساه واخلي او
خپل ټول فكرونه سره را غونډ كړي. يوه انګرېز ويل : په دې وخت كې بايد سړى ځان په سټوډيو و مومي. كه پر څوكۍ كښېني، بايد پام يې وي چې معده، سږي او نور غړي يې سم كار وكړاى شي او په تكليف نه وي. پروډيوسر يا هم تخنيكي همكار ته په كار ده چې خلاصه ټنډه و لري ګنې د ويندوى وړه اندېښنه هم كېدى شي د پروګرام معيار ټيټ كړي يا زياتې تېروتنې و كړي، يا يې آواز دومره جدي شي چې پر اورېدونكو ښه ونه لـګېږي.
ويندوى به متن لولي، يا به خبرې كوي، تاسې پهCool Edit Proo كې Record وهئ، آواز به انځورېږي كه غواړئ چې لـه خپلو خبرو څخه يو تورى يا يوه جمله ليرې كړئ، تاسې د آواز تصوير ته په كتو او اورېدو سره هغه تورى يا جمله پيدا كولاى شئ، بيا يې ليرې كول هم اسانه دي. كه آواز ډېر ټيټ يا جګ وي هم يې په اسانۍ سره اوچت يا ټيټولاى شئ. چې تر پخوا يې په راډيويي كارونو كې ګړنديتوب زيات كړى او دومره هوسايي يې رامنځته كړې چې بېسارې ده.
پخوا به په Rivax يا زړو ماشينونو كې چې ريلونه به ور لوېدل او د كسټ په شان يې كولمې درلودې، سمون كېده، چا به چې غوښتل كوم تورى يا جمله كمه كړي، نو د ( ريل ) د كولمې يوه برخه به يې غوڅوله، بيا به يې لـه سره نښلوله. كله به يو آواز غوڅ شو، چې اورېدونكو به محسوسوله، كله به يوه جمله نيمګړې شوه چې بيا يې جوړول ډېر ستونزمن وو، خو اوسنى كمپيوټري پروګرام د آواز په جوړونه، زياتونه او كمونه كې هغه د چا خبره توپان كوي. خو هغه كس په كې ښه كار كولاى شي، چې لـه كمپيوټر سره بلد وي، زياتو كسانو لـه دغه پروګرام څخه كلونه، كلونه كار اخيستى، خو بشپړه بلدتيا يې ورسره نه ده موندلې. حال دا چې د يوه لندن مېشتي سړي په وينا :
" اوس تر Cool Edit Proo پر يوه بل پرمختللي پروګرام كار روان دى، چې په دې مياشتو كې به نړيوالو راډيوګانو ته وړاندې كېږي. ويل كېږي چې په دې نوي پروګرام كې تر حد زيات كار وركوونكي امرونه شته، چې اسانتيا به يې لا زياته وي.
خو كه هرڅه وي، كمپيوټري راډيويي پروګرامونه لـه يوې خوا د آواز څرنګوالى ( كيفيت ) نه خرابوي، لـه بلې خوا حجم يې هم كم دى. پخوا به چې چا لـه يوه Rivax څخه بل ته كوم پروګرام كاپي كاوه، نو څرنګوالى به يې زيات خرابېده، خو اوس كه په كمپيوټر كې تاسې يو آواز زر وارې هم كاپي كړئ، هيڅ بدلون نه په كې راځي.
كلونه وړاندې به په سټوډيوګانو كې د ثبتولو او سمون لوى، لوى ماشينونه پراته وو چې ډېر ځايونه به يې نيولي وو، همدغه شان لوى لوى ريلونه به هم دومره زيات وو چې المارۍ به په كې وي. خو اوس
په يوه كمپيوټر كې دغه ټول څيزونه ځاى شوي. اوس په نړيوالو راډيوګانو كې په ريلونو ( پخوانيو كسټونو ) ډېر ځاى نه نيسي. بلكې يو لوى غر چې په موټي كې ځاى شي، كمپيوټر دومره اسانتيا برابره شوې ده. په يوه سي ډي كې تر لسو ساعتونو زيات لوى پروګرامونه ځايېداى شي، چې د Reel تر كچې د CD حجم زيات كم دى.
د لېږدونې اسانتيا :
پخوا به چې لـه پېښور يا لـه كابله لندن يا امريكا ته راډيويي پروګرامونه لېږدول كېدل، نو ضروري او مهم مواد به د ټليفون لـه لارې لېږدول كېدل، نور پروګرامونه او مواد به د پوستې (DHL) لـه لارې.
خو لـه څو مياشتو را هيسې يوه بله لويه لاسته راوړنه د انټرنيټ شبكې د (FTP) پروګرام ايجاد و. تاسې كه يو ساعته پروګرام تيار كړ، نو Format يې په MPEG يانې (Mp3) واړوئ، ځكه چې د پروګرام حجم كمېږي او لږ ځاى نيسي. بيا چې تاسې دغه پروګرام (FTP) ته وركړى، نو په يو يا دوو ساعتونو كې يې د راډيو مركز ته لېږدوي، هغه په دې شرط چې تاسې د سټېشن لـه شبكې سره تړل شوي و اوسئ. اوس امريكا ږغ او بي بي سي د كابل او نورو ولايتونو لـه څانګو سره تړل شوي، چې هره ورځ ورته تيار شوي پروګرامونه لېږدول كېږي. كه څه هم د لېږدونې پروسه زيات وخت نيسي او كله، كله د لكيې د خرابوالي لـه كبله دغه لېږدونه ناكامه شي. خو كارپوهان او څارونكي باور لري چې په دې برخه كې به نورې اسانتياوې هم رامنځته شي او لكه څنګه چې موږ په كمپيوټر كې يو عادي فايل لـه يوه ځايه بل ځاى ته كاپي كوو، د پروګرامونو لېږدونه به نوره هم اسانه شي.
په كار ده چې د افغانستان په راډيوګانو كې هم دغه وړ پرمختللې اسانتياوې دود شي، خلك دې ورته و روزل شي او دغه بهير دې نورو ولايتونو ته هم و غزوي او پراخ دې كړي. ځكه سړى چې څومره لاس تر زنې ناست وي او كومه هڅه نه پيلوي، هومره د نړۍ لـه پرمختللي كاروان څخه وروسته پاتېږي او لـه كاروانه پاتې خلك به هيڅكله د نورو برابري نه شي كولاى.
ګرځنده سټوډيو :
په راډيو، بيا په ځانګړي ډول تعليمي او تحليلي پروګرامونو لپاره اسناد او شواهد په كار دي، كله چې يو ژورناليست يوه موضوع څېړي، په كار ده چې ماخذ و لري او په راډيو كې ماخذ د عامو وګړو مركې دي، چې يو پروګرام هم لـه مركې پرته ارزښت نه لري، كه يو وياند يا ژورناليسټ هر څومره پوه او په پوهنيز لحاظ رسېدلى وي، حق نه لري، چې يوازې لـه خپله اړخه معلومات وركړي او خلكو ته لارښوونې وكړي، بلكې بايد خپل تحليل د مركو لـه موضوعـاتـو سـره
همغاړى كړي.
كه څه هم د افغانستان په راډيوګانو كې دغه اصل نه مراعتېږي او په يوه پروګرام كې يوازې چاپ شوې ليكنې يا كتابونه لوستل كېږي، مستند مواد يې لږ وي. خو نړيوالې راډيوګانې داسې نه دي. هغوى آن پر يوې ثانيې هم حساب كوي او كه كوم پروډيوسر ته د پروګرام جوړونه سپاري. دقيقه او ثانيه ورته ښيي، چې پروګرام بايد څو دقيقې او څو ثانيې وي. دوى هغه ليكنې او مواد نه خپروي چې يو ځل چاپ يا خپاره شوي وي. همدغه راز خپلو ژورناليسټانو ته هم حق نه وركوي چې خپاره كړي مواد يا بلې راډيو ته وركړي، يا يې په كومه مطبوعاتي خپرونه كې چاپ كړي، آن كه يوه ساده مركه هم وي.
د مركې د ټولونې لپاره كه په افغانستان كې ساده كوچني ټېپونه كارول كېږي، خو په نړيوالو راډيوګانو كې د Mini Disck يا په لنډيز سره M,D وسيله دود شوې، دغه واړه ټېپونه د كمپيوټر په شان كوچني ډسكونه لري چې په عادي حالت كې v4 دقيقې او كه MD د Long play يا (LP) سيسټم و لري نو 148 دقيقې مركې ثبتوي. هر مني ډسك په حقيقت كې يوه وړه ګرځنده سټوډيو ده، چې لـه ثبت څخه نيولې، تر سمون، پاكولو او....كارونه كوي. دغې دستګاه ته هم د عادي كمپيوټرونو په شان وايروس يا ميكروب ورځي خو په دې كې داسې يو سيسټم عيار شوى چې دغه وايروسونه وژني. ددې بالټـي بيا،
بيا چارجېږي او كه يو ځل چارج شي ډېر وخت كار وركوي.
كله چې په مني ډسك كومه مركه ثبت شي، نو د څرنګوالي لـه مخې ډېره اوچته وي او ډېره صفا وي. عينًا لكه په سټوډيو كې چې
ثبته شوې وي. د مني ډسك مايك د انسان د غوږ په اندازه اورېدل كوي، يانې د انسان غوږ چې لـه څومره واټن څخه ږغ اوري. دغه مايكونه هم همدومره حساس دي.
هره مركه په يوه فايل Track كې ثبتېږي. كله چې بله مركه ثبتوئ، نو په كار ده چې د مني ډسك End search ووهئ، چې د ټولو فايلونو پاى ته لاړ شئ، په دې توګه يو نوى Track جوړېږي چې مني ډسك نومره وركوي. كه غواړئ چې كوم Track لـه منځه ځي. تاسې كه كومې سيمې ته ځئ او غواړئ چې راډيو ته كوم ګزارش وركړئ، تاسې په يوه ارامه فضا كې خپلې خبرې په مني ډسك كې ثبتولاى شئ، وروسته د مركې Track ټاكل شوي ځاى ته انتقالولاى شئ، چې بيا وروسته د ټليفون لـه ليكې د راډيو سټېشن ته انتقالېږي.
په دې دستګاه كې نورې اسانتياوې او كومانډونه هم شته چې دلته به يې راوړل اورېدونكي ستړي كړي او نور خلك همدغه راز نورې راډيوګانې به هغه وخت لـه دغه نعمت څخه برخمنې شي چې ترې كار واخلي.
خبريال او راډيويي كارونه
په تېره ګڼه کې مو د ځينو راډيويي تخنيک په اړه خبرې وکړې او دا هم راته څرګنده شوه، چې کمپيوټري تخنيکونو په راډيويي کارونو کې څومره اسانتياوې رامنځته کړې دي، رښتيا ده چې کمپيوټر اوس مهال په سوداګريزو، سياسي او تخنيکي کارونو کې زيات سهولت رامنځته کړی دی. لـه همدې کبلـه ټولـه نړۍ هڅه کوي، خپلې ټولې چارې په کمپيوټري سيسټم برابرې کړي، چې هم د وخت سپما وکړي، په دې توګه هم لـه لږو کسانو څخه زيات کار اخيستلای شي. هم د اقتصادي سپما يوه تګلاره خپلولای شي. په دې ګڼه کې به د ځينو نويو موضوعاتو په هکلـه خبرې وکړو، ښايي اوسني زيات راډيويي کارونه او تخنيکونو زموږ د ټولنې لپاره نوي وي، خو ګټه به يې زياته وي، ځکه چې د نړۍ ژورناليسټيک سيسټم د افغاني ژورناليزم لـه سيسټم سره يومخې بدل دی، هغه څه چې د افغانستان په پوهنتونونو کې تدريسېږي، د پنځوسو- شپېتو کلونو مخکې مواد دي، چې لـه اوسمهالي ژورناليزم سره دومره اړخ نه لګوي، لـه همدې کبلـه زه غواړم د اوسمهالي ژورناليزم سيسټم په ساده ژبه بيان کړم، همـدغــه راز هـغه پـروګرامونه، رپـوټونـه او نـور ژورنـاليسټيک
توکي هم درمعرفي کړم، چې زموږ د هېواد ژورناليسټان ورسره نه دي اشنا.
په دې برخه کې ستاسو رغنده لارښوونې هم زما لاسنيوی کولای شي.
راډيويي ژبه:
ژبه په هره برخه کې د انسانانو ترمنځ د افهام او تفهيم وسيلـه ده، چې دوه يا څو کسان پرې يو- بل پوهوي او په نړۍ کې د پوهاوي- راپوهاوي غوره وسيلـه ګڼل کېږي. لکه څنګه چې په ليکنه کې د ژبې ارزښت لوړ او د پام وړ دی، همدغسې په راډيو کې هم ژبه يوه ستره او ارزښتمنه وسيلـه ده، چې دلته هم د پوهاوي- راپوهاوي مهمه دنده ترسره کوي. لکه څنګه چې په ليکوالۍ کې لـه قلم سره احتياط په کار دی، همدغه شان په راډيويي ليکنو کې هم لـه ژبې سره احتياط په کار دی، ځکه يوه وړه تېروتنه کولای شي، يوې ټولنې، د خلکو يوې ډلې يا يوه هېواد ته لوی او نه جبرانېدونکي زيانونه واړوي.
د راډيويي پروګرامونو لپاره چې لکه متن برابرېږي، خبريال بايد جملې لنډې، عام فهمې او په زړه پورې وليکي. په راډيويي پروګرامونو کې چې څومره ژبه ساده وي، هومره زيات اورېدونکي ځان ته راماتولای شي، ځکه اورېدونکي يې اکثره هغه کسان دي، چې ښايي د پوهې او ذهني سويې لـه مخې يو برابر نه وي. زياتره هغه خلک راډيو اوري، چې نورې پرمختللې وسيلې: کمپيوټر، انټرنټ، کېبل، ډش او .... نه لري، نو ځکه دوی ته راډيو، يوه ارزښتناکه او دوديزه وسيلـه ده، چې غوره او
پرځای استفاده ترې وکړي.
بهرنيان د ويندوی پر صميميت زيات ټينګار کوي او وايي:
ويندوی او خبريال چې کلـه متن برابروي او غواړي سټوډيو ته ننوځي، بايد خپل ټول تشويشونه او خواشنيۍ د سټوډيو تر وره دباندې پرېږدي. کلـه چې متن لولي، بايد يو څه موسکی وي. چې دغه موسکا يې په لوستنه کې هم احساس شي، هم په راډيو، هم په ټلوېزيون کې، دغه معيار ساتل کېږي، نو ځکه تاسې چې کلـه بهرني ټلوېزيوني سټېشنونه وينئ، نو د خبريال خوشحالـه څېره ستاسو پر روحياتو اغېز کوي، ان کلـه چې په يوه هېواد کې دردوونکې جګړې روانې وي، د هماغه هېواد خبريالان خپلـه روحيه نه بايلي، بلکې په دې وخت کې هم خپل ژورناليسټيک اصول او تګلارې لـه ياده نه باسي.
هغه ويندوی چې د اصولو او معيار تابع وي، کولای شي تر ډېره د خلکو ترمنځ خپل محبوبيت وساتي، په دې توګه به اورېدونکي دغه ويندوی ځان ته نژدې او د ځان دوست وګڼي او د دوی ترمنځ به يوه دوستانه فضا واکمنه وي، چې د دغې سولـه ييزې فضا رامنځته کول، د يوه خبريال او يوه ويندوی ستره بريا ده. اورېدونکي به هم برابر شوی پروګرام په مينه اوري، هم به دېته هڅول کېږي، چې دغه راډيو هر وخت تعقيب کړي، چې دغه کار د يوې راډيو لپاره بری ګڼل کېږي.
که چېرې ژبه زياته اکاډميکه او لـه سختو الفاظو ډکه وي، نو د اورېدونکي فکر په هماغو سختو تورو کې بندېږي، نور پروګرام ورڅخه پاتېږي او دی غواړي د هماغه سخت توري مانا پيدا کړي، چې لـه يوه پروګرام څخه يې اورېدلی دی، نو لـه اورېدونکي څخه چې د پروګرام لړ يا تسلسل ورک شي، بيا هغه خوند او ګټه نه شي ځنې اخيستلای.
کلـه چې يو پروډيوسر کوم پروګرام ته پلان جوړوي، لومړی بايد خپل اورېدونکي په پام کې ونيسي، چې اورېدونکي يې ماشومان دي، که لويان؟ اديبان دي، که عام خلک؟ چارواکي دي، که د بل مسلک خاوندان؟ کروندګر دي، که مالداران؟
د هر مسلک اړوند خلک چې وي، بايد هغوی ته ورنژدې ژبه وکارول شي، چې هم يې د پروګرام خوند زياتېږي، هم يې پيغامي اغېزې ژورې کېږي.
که چېرې يې اورېدونکي اديبان وي او پروډيوسر کوم ادبي پروګرام جوړوي، نو بيا د زياتو هنري او ادبي جمـلو کارونه کوم
عيب نه دی، ځکه چې اورېدونکي يې پرې پوهېږي.
د ماشومانو لپاره بيا راډيويي متن ليکه ستونزمنه ده، هره جملـه بايد تر يوه ژور سوچ وروسته وليکل شي، ځکه خبريال ماشومانو ته د تعليمي پيغام او ښوونې تر څنګ ژبه هم ورزده کوي.
خو اوسنی ژورناليزم پر دې دومره توند پرمختګ سربېره راډيو ته پر ساده ژبې ټينګار کوي، ښه يې ويلي چې: ښکلا په سادګي کې ده. کېدی شي د يوه خبريال په خبر، يا ګزارش کې داسې توري راغلي وي، چې انسان د نهيلۍ په منګولو کې ښکېل کړي او سړي ته ګروم ورپه برخه کړي، خو که خبريال هڅه وکړي، نو کولای شي په خپل يوه توري يا يوې جملې سره زيات اروايي ناروغان درمل او اروايي اندېښنې يې ترې ليرې کړي. خبريال د راډيويي پروګرام لـه لارې خپلـه پوهه او ظرفيت نورو ته نه ورښيي، بلکې د نورو غږونه او ستونزې منعکسوي، چې دغه اصل په هره برخه کې ضروري دی.
تخنيكي ستونزې:
د يوه غوره او معياري پروګرام جوړونه: د مرکې، لوستنې، متن، حالت او سمونې څرنګوالی، کتنه او څارنه غواړي. که چېرې ويندوی د خپرونو (نشراتو) په وخت کې لـه سټوډيو څخه متن لولي، د متن په منځ کې ترې تېروتنه وشي او دی يوه جملـه تکرار ووايي، خو د بياويلو په وخت کې بيا کوم توری ترې پاتې شي، نو د اورېدونکو چې دغسې تېروتنې ته پام شي، زيات سوچ يې هملته پاتې شي، د پروګرام پاتې برخه يې په ذهن کې ځای نه نيسي، اورېدونکي په ذهن کې لـه ځانه پوښتي، چې:
دا تېروتنه يې ولې وکړه؟
خط يې خراب و؟
ويندوی وارخطا و؟
تر اغېزې لاندې راغلی و؟ او ....
خو ويندوی بايد متن صفا وليکي او د کرښو ترمنځ يوڅه واټن پرېږدي، چې که د ليکو ترمنځ د يوې بلې جملې ليکلو ته اړتيا پېښه شي، بايد دومره تش ځای وي، چې نوې جملې په کې په اسانۍ سره ځای شي.
که چېرې خبريال لـه چا څخه مرکه اخلي، مرکه کېدونکی بايد يوه ارام او غلي ځای ته بوځي. ماهرين او کارپوهان ټينګار
کوي، چې د مـرکې لپـاره تـر تيـاري وړانـدې بـايــد مـرکه کېدونکی او مرکه کوونکی يوځل تشناب ته لاړ شي، چې وروسته ورته اړتيا پېښه نه شي. کلـه چې د مرکې ثبت روان وي، بايد زيات پام وشي، چې مرکه کېدونکی ونه ښوري، ځکه بيا يې په اواز کې بدلون راځي. ګرځنده فون (موبايل) او نور ټلېفونونه، يا غږيز وسايل بايد بند کړل شي، تر کوټې دباندې نورو خلکو ته بايد لارښوونه وشي، چې د مرکې په وخت کې دروازه خلاصه يا بنده نه کړي.
د لندن د يوې راډيو يو ډېر تجربه کار پروډيوسر وايي:
کلـه چې تاسې لـه چا څخه مرکه ثبتوئ او د مرکې په وخت کې د ټلېفون اواز هم اوچت شو، خامخا ستاسو په ثبتوونکې دستګاه کې هم دغه اواز راځي، نو اورېدونکی چې د راډيو لـه څپو څخه دغه پروګرام اوري، د ټلېفون زنګ يې چې واورېد، ناڅاپه وارخطا کېږي، ځکه ګومان کوي، د دوی د خپل کور- يا ګاونډي ټلېفون وشرنګېد. په دې توګه د اورېدونکي ذهني حالت ګډوډ او د پروګرام اورېدنه ترې پاتېږي. يا يې خپل ټلېفون ته سوچ ورځي، يا به د مرکې د اورېدو په وخت کې ذهن ته د پروګرام، يو ذهني انځور ورځي، چې دغه مرکه به په څنګه خونه کې شوې وي؟ هغه ټلېفون به څنګه رنګ درلود؟ د کوټې پر دېوالونو به د چا انځورونه راځوړند وو؟
دوهمه برخه :
