ارزاني خویشکی/ دوهمه برخه، عبدالباري جهاني

حسین بن منصور حلاج:     ۸۵۷-۹۲۲    د اسلامی تصوف په تاریخ کي ښایی د هیڅ صوفي نوم، ژوند او عقایدو د حسین بن منصور حلاج په څیر هنګامه نه وي جوړه کړې. د هغه د انالحق( زه حق یا خدای یم) ناره او د هغې نارې له امله قرباني کیدلو پیښه له هغي نیټې تر نن ورځي پوري ژوندی ده. په زړه پوري خبره دا ده چي حسین بن منصور حلاج په خپل نامه نه بلکه د پلار په نوم مشهور او بلل سوی دی، او تر نن ورځي په ادبیاتو، افسانو او متلونو کي په دغه نامه بلل کیږي. که څوک له هغه سره د هغه  په تصوفي عقایدو کي شریک وه او که نه وه، د هغه له وژل کیدلو څخه وروسته یې د هغه له نامه څخه تر خپلي عقیدې او جانان د قرباني کیدلو د یوه سمبول په حیث کار اخیستی دی. له هغې نیټې څخه وروسته هیچا د انالحق  چیغه نه ده پورته کړې، مګر چي بغاوت ته یې زړه سوی دی نو د منصور ستاینه یې کړې ده. په حقیقت کي، منصور له هغه څخه وروسته صوفیانو لپاره د خپلو عقایدو د اظهارولو د یوه پوښ شکل غوره کړی دی. کنه نو د منصور عقاید ، مناجاتونه او د انالحق ناره د اسلامي شریعت سره مخامخ په ټکر کي دي.څه چي منصور ویل، شریعت هغه نه مني خو د هغه طرفداران د منصور چیغو ته د باطن د آواز او له حق سره د لیونۍ میني رنګ ورکوي، او د هغه د باطني نړۍ څخه د طرفداری په وسیله خپل د وحدت الوجود عقاید او مفکورې څرګندوي. ابوسعید ابوالخیر وایی:
منصور حلاج آن نهنګ دریا
کز پنبه تن دانه جان کرد جدا
روزی که انالحق بزبان میاورد
منصور کجا بود خدا بود خدا!
ارزاني د منصور په ستایلو کي ډیر زیات بیتونه لیکلي دي او په دې توګه یې خپل زړه خالي کړی او د خپلي عقیدې مسولیت یې پر بل چا اچولی دی. څرنګه چي هم د ارزاني او هم د روښاني مکتب د دوو نورو پیرو شاعرانو، میرزا خان انصاري او دولت لواڼي، په اشعارو کي د وحدت الوجود عقیده له ورایه څرګنده ده نو تصادفي نه ده چي ارزاني خویشکي په خپلو رباعیاتو کي د منصور ستایلو ته یو جلا فصل ورکړی دی، او دغه راز یې په نورو پاڼو کي هم ځای پر ځای د هغه ستاینه کړې او د حق د لاري د یوه مشال په سترګه یې ورته کتلي دي. او خصوصا د هغه د انالحق ناره ستایي.
چي منصور خپل قلم ولوست                    انالحق یې دی ویلی
د بایزید( بایزید بسطامي) علم مزید شه             سبحاني دی ویېدلی
چي موسی ارني ووې                      لن تراني یې اوریدلی
««««««««««
دا دنیا کل ننداره ده                  یا تش خواب تشه ناره ده
د« انا »خطبه یې لوستې                 د منصور په مناره ده
له منصور د حق نصرت وو                  چي« انا »د ده صورت وو
چي خپل صورت یې ولوست                  دی د کل هستیو ست وو
چي په منصور کښي لویی صور دم که               په انالحق منصور کوریم که
په دا دار شي دار اختیار که                     نوم یې لوی په درست امم که
چي تر کور له بل سو نشه                 دی ګویا په ګفت« انا» شه
خود رییس شه خود قمیص شه            خود تیر ښاخه خود تنه شه
منصور دم انالحق ولوست               انالحق نامه یې ورغست
حقیقت دُر یې خوندي کړ                  شریعت یې په وو ونوست
چي منصور انالحق وکوت                د شریعت له کوره ووت
د شریعت توره تیره ده                    منصور پاس په  دار ور وخوت
چي منصور په حق رسوا شه              په اور وسه ایره سیاه شه
چي ایره په آب خوره شوه                 په اب وکویښ نوم الله شه
چي منصور تښتن د دم شه               دم نیک مرغه په قدم شه
چي پتنګ شه په اور وسه                له دغ اور سره یک رنګ شه
چي منصور وسه ایرې شه                لکه ایرې په آب خورې شه
د انالحق کلام آغاز                      د منصور له هر ذرې شه
اول منصور په انالحق شه               چي ایرې په دا سبق شه
چي ایرې په آب خورې شوې             پر آب حق له حقه حق شه
د منصور ریښتیا سبق وو                 دا سبق یې په ورق وو
پر ورق باندي یې کښلی                 هر کلام د انالحق وو
د خدای رحمت په هسي نور              چي یې نوم تر دوره صور
په ریښتیا نور دی وهلی                   د انالحق تښتن منصور
دا منصور شه بې شریکه                 د« انا »په لویه لیکه
په« انا» کي یو الف وو                     دا الف کا په مخ ټیکه
ارزاني په دې پوهیږي چي نه د حسین بن منصور حلاج دریځ د شریعت سره برابر وو او نه له هغه څخه د ده طرفداري د شریعت سره برابر کار دی ځکه نو په پای کي وايي:
ارزاني وینا یک رنګه                    کل بیان له دوست له څنګه
په ریښتیا وینا ویریږي                  د مُلا د مشت له سنګه
اخلاق الله:
دا یوه بله جنجالي موضوع ده چي د شریعت علماء یې په هیڅ توګه له صوفیانو سره نه سي منلای. په حقیقت کي اخلاق اصلاً د بنده صفت دی. اخلاق په بیلو بیلو ټولنو او په عمومي صورت د انسانانو ترمنځ د خاصو اجتماعي قراردادونو په اساس منځته راغلي او ریښې یې ټینګي کړي دي؛ د اخلاق او دغو قراردادونو په اساس د هري ټولني اوسیدونکي او په عمومي صورت انسانان د یوه بل او د ټولني او بالاخره د انسانیت په مقابل کي یوه سلسله مسولیتونه لري چي په اجراکولو یې مکلف دي. حق متعال د هیچا په مقابل کي مسولیت نه لري، ځکه نو د هغه سره د اخلاق کلمه راتللای نه سي. د حق ذات له انساني ټولنو، انسانیت او بالاخره د کایناتو څخه ، چي دی یې خالق دی، دونه لوړ دی چي د هغه له ذات او صفات سره د مقایسې خبره د ممکناتو په چوکاټ کي نه ځاییږي. خو د تصوف په معتبرو کتابونو او روښاني ادبیاتو کي، چي دا مفکوره به یې حتما له هغو کتابونو څخه اخیستې وي، دا طرح یو څه عامه ده. شیخ شهاب الدین سُهروردي د خپل کتاب په یوه ځای کي په دې باب لیکي:
« او عارف د خپلو اخلاقو د بدلولو لپاره کوښښ کوي، تر څو چي خپل ذات د ربوبیت په اخلاقو او د الوهیت په اوصافو مجهز کړي. ابوعلي فارمدي د خپل شیخ ابولقاسم کرکاني له قوله ویل چي تر څو پوري سالک د حق تعالی په نهه نیوي نومونو متصف نه سي، د حضرت عزت سره نه سي وصل کیدلای. شیخ رحمهه وویل چي یعني سالک باید د حق تعالی له هر نوم څخه د ممکن تر حده پوري په خپل ځان کي پیدا کړي. مثلاً رحیم: دی باید رحمت کونکی وي. نو سالک باید د بشریت د ډیر وس او طاقت څخه دونه کار واخلي چي پر خلکو باندي رحم او مهرباني ولري او مشایخ چي د حق تعالی نومونو او صفاتو ته په دغه مورد کي اشاره کوي نو مطلب یې دغه وي او هر څوک چي له دغه څخه غیر فکر کوي او د حلول او اتصال مفهوم ورڅځه اخلي نو هغه زندیق او ملحد دی» عوارف المعارف ص ۱۰۷
کله چي شیخ کمال الدین عبدالرزاق کاشي، مولنا اعظم شیخ الاسلام حافظ ته د هغه د یوه کتاب په باب، چي شیخ کاشاني انتقاد ورباندي لري، یو لیک استوي نو په هغه کي د غوث الاسلام والمسلمین د القابو ترڅنګ د تخلقوا باخلاق الله متعال لقب هم ورکوي.( نفحات الانس ص ۴۸۳)
په حالنامه کي خو هغه مسکین، چي د سکونت مقام ته رسیدلی وی، چي د تخلق بخُلق حق ته ورسیږي پخپله د حق مقام ته رسیږي.
هر که او در دل ببیند نور یار
عارف واحد شود آن مرد کار
شاه آن باشد که در باطن بود
عارف مسکین شده ساکن بود
هر که او تخلق بخُلق حق شود
ساکن و مسکین بدان الحق شود ( حالنامه ص ۵۰۵)
دغه راز کله چي د حق تعالی له لوري بایزید( پیرروښان) ته الهام کیږي نو ورته ویل کیږي چي اې بایزیده پاچا او د نړۍ پاچاهان د موّحد په نظر مخلوق دي، نو موّحد ته نه ښایی چي د دنیا لپاره د مخلوق خدمت وکړي. موږ پر ټولو موّحدینو باندي دا فرض کړې ده چي زما صفت واخلي او د بشریت له صفت څخه پرهیز وکړي. ( هغه کتاب ص ۹۲)
 د روښاني ادب مشهور شاعر او د روښان د مسلک پیرو میرزا خان انصاري هم تخلقوباخلاقي ته اشاره کوي:
په ظاهر باطن په واړو رسیده دی 
چه مخلص د مسکینانو په قطار شي
یو مسکین تخلقوباخلاقي دی
چه یې روح بر قراري باندي قرار شي
مسکینان له دواړو کونو فرار شوي
د ښېګڼي خوی به کاندي څو یې پار شي
بل ځای وايي:
مومنان له مومنانو یګانه دي
عارفان په خلق الله باندي روءف
اې میرزا د مومنانو ثناګوی شه
مومنان دي په خدایي صفت موصوف
ارزاني هم د روښاني مکتب په پیروی د تخلقو باخلاق الله ذکر، په ډیر تاکید، کوي.
س سوګند وایم په والله                      دا سوګند دی لی لله فی الله
که کمال غواړې ته ونسه                   تخلقو باخلاق الله
 له ملا سره مخالفت:
صوفیان په عمومي صورت له ملایانو سره مخالف وي. د صوفیانو او عارفانو ډیر مشهور مشران د ملایانو په حکم سنګسار سوي او اعدام سوي دي. علت یې دا دی چی ملایان د شرعي متونو په اساس د شرعي احکامو پر عملي کیدلو باندي ټینګار کوي، په اصطلاح شرع ظاهرمني. او صوفیان ز یاتره باطن ته اهمیت ورکوي او د باطن تر پوښ لاندي ډیر داسي څه وايي او کوي چي هغه له شریعت سره کله کله هیڅ اړخ نه لګوي. د منصور د انالحق ناره، د بایزید د لیس فی جبتي سواء الله (زما په خرقه کي پرته له خدایه بل څوک نسته) او سبحاني سبحاني ما اعظم شاني!( ستاینه دي وي ماته زما څومره عظیم شان دی) نارو ملایان دونه په قار کړل چي حسین بن منصور یې اعدام کړ او بایزید هم د خپلو پیروانو په همت د هغوی له آزاره ځان وژغوره. ارزاني هم له ملایانو څخه ځکه په تنګ دی چي کلام یې، په ډیرو ځایونو کي له شریعت سره سر نه خوري.
ارزاني ریښتیا خبره                      دا تیره ده له الماسه
و ملا ته که یې وکړې                     دی به ټک وهي دوه لاسه
ارزاني وینا یک رنګه                 کل بیان له دوست له څنګه
په ریښتیا وینا ویریږي                د ملا د مشت له سنګه
دا ریښتیا وینا ده ګرانه                 و ملا ته یې مه رانه
دا ملا دی شوده پییه                  بل یې تومنه نه شي ورانه
دا ملا دی شوده پييه                  شیر خورک دی له طفلیه
دا خبره ده د هغو ده                    چي خبر دي له نفییه
دا ملا دي ادې روي                       د ده خوښ د شیر پیروي
چي د نوس چاره یې پیښه                ملا ځان خوري لکه روي
پر ملا تل ژمی منی                        شریعت یې شي پلمنی
دا طالب د پسرلي ګل دی                  لکه د شه د غاړي منی
پر ملا ستغ د نمر جوت دی                  د شریعت په ګل( خټي) کي پروت دی
د ملا توري مشکڼي                          پرې پييلی یې تور پوت دی
زما دا وینا کړه پټه                           له دې ملاګییه رټه
ده لا نه ده څکه کړې                         د وحدت د می له ګټه
د فقیر وینا مشکله                           طالبانو وڅکله
و ملا ته یې مه وایه                        دی به وکا لویه کله
که دا دُر ملا په غوږ کا                    دی به شاه په خپل دروږ کا
د توحید په می به مست شي               په خپل کور کښي به لوی زوږ کا
رعیت او پادشاه:
ارزاني ښایی لومړنی پښتو شاعر وي چي د رعیت او پادشاه تر منځ د اړیکو په باب یې یو شمیررباعیات لیکلي دي. پادشاه، د وخت د معمول ادب سره سم، راعي( شپانه) او رعیت رمه بولی. پادشاه ته وايي چي که پر رعیت ظلم وکړې په آخرت کي به حتما پوښتنه درڅخه کیږي. رعیت ریښه او پاچا ونه بولي او وايي چي ونه له ریښې پرته ژوند نه سي کولای، نو پادشاهانو ته بایده دي چي د خپل رعیت خیال وساتي.
د رعیت بادشاه راعي دی                      رعیت د شه راعي دی
چي رعیت ازاروینه                       دی خپل زړه خوري افاعي دی
افاعي نوم د لوی مار دی                     دا تور مار نوس امار دی
رعیت د باشاه بیخ دی                        چي خپل بیخ کني حمار دی
بادشاه درخت رعیت بیخ دی                شاه خیمه رعیت میخ دی
چي رعیت آزاروینه                       دین یې نیشت شیطان یې سیخ دی
رعیت د شاه رمه دی                     دی نیولی په همه دی
د حشر په ورځ نیولی                     د رعیت په مظلمه دی
هم هغه بادشاه سرور دی                  چي د رعیت پرور دی
چي رعیت آزاروینه                       باندي واز د دوزخ ور دی
هر ظالم چي ظلم کاندي                   په غریبو مظلوم باندي
په قیامت به مولی ورکا                  د ده ځای تر اسفل لاندي
هر بادشاه به حق وپوښتي              څو دي وو په دروهه نغښتي
چي ستا مال و ملک په زور وو           یا په حق دي ورنه غوښتي
هغ  امیر به مولا غوڅ کا               چي له امره خپسر پڅ کا
په قیامت به یې وپښتي                 چي ناحق خوري یوه وڅکا
دا کلام دی بې نظیره                  له بشیره له نذیزه
له رعیت پښتنه حق ده                      هم له شاه هم له وزیره
دیر او حرم:
په فارسي ادبیاتو کي د دیر او حرم، خلوت او خرابات او کعبې او صومعې په باب په زرهاوو بیتونه ویل سوي او صوفي شاعرانو، خصوصا، خپله طبع پکښي آزمییلې ده. صوفیانو په دیر اوحرم او کلیسا او مسجد کي خپل جانان او مطلوب پیدا کړی دی، او دا پخپله یوه له هغو موضوعاتو څخه ده چي د مذهبي مشرانو او صوفیانو ترمنځ یې ډیر سخت اختلاف منځته راوړی دی.
رفتم بکلیسای ترسا و یهود
ترسا و یهود جملګي روبتو بود
بر یاد وصال تو به بُتخانه شدم
تسبیح بُتان زمزمه عشق تو بود      ابوسیعد ابوالخیر
د پیر روښان( بایزید انصاري) په آثارو، خیرالبیان، مقصودالمؤمنین او صراط التوحید کي په دې باب کومه یادونه  او اشاره نه ده سوې. دغه راز د پیر روښان د نورو پیرو شاعرانو میرزا خان انصاري او دولت لواڼي په دیوانونو کي هم په دغه اړه اشعار او مفاهیم چنداني  نه تر سترګو کیږی. داسي ښکاري چي ارزاني خویشکی به د هند په خاوره کي، چي د خپلي شاعری، تقریبا ټول عمر یې هلته تیر کړی دی، د بهګت کبیر، د هغه د مرشد راما نندا، ګورونانک، راما کریشنا او نورو هغو شاعرانو، مفکرینو او مذهبي مشرانو تر اغيزې لاندي راغلی وي چي د ټولو مذهبونو د پیروانو د یووالي لپاره یې، چي د هند په خاوره کي هغه ته خاصه اړتیا وه، مبارزه او تبلیغ کاوه. البته دغو مشرانو او مفکرینو مذهبي، اجتماعي او سیاسي ماموریتونه درلودل او خپلو اهدافو ته د رسیدلو لپاره یې په زرهاوو کیلومیتره سفرونه کړي او په کلیو او بانډو ګرځیدلي او خپل افکار یې د خلکو تر غوږونو رسولي دي. موږ به د مثال په توګه د بهګت کبیر یو شعر راواخلو.
                       که خدای په مسجد کي دی
که دننه په مسجد کي خدای اوسیږي
د نړۍ واکداري چاته ور رسیږي؟
او که رام د درمسال په بُت کي ناست دی
د چا کار دی چي دباندي څه پیښیږي؟
په ختیځ کي دی  هري  غرب کي الله دی
ستا په زړه کي رام  کریم دواړه هستیږي
په نړۍ کي نارینه دي او که ښځي
د ده شکل یې اخیستی دی پاییږي
چي کبیر  مخلوق د رام او د الله دی
یو مي پیر بل مي ګورو راته ښکاریږي.   بهګت کبیر ص ۸۱
ارزاني خویشکی همدغه مطالب تقریبا په همدغه شکل داسي بیانوي چي په پښتو ژبه کي نه له ده څخه مخکي او نه وروسته چا په دغه صراحت او تفصیل بیان کړي دي. ځکه نو سړی ویلای سي چي دا به د هندي مفکرینو او شاعرانو مستقیمه اغیزه وي.
یو الف دی چي لیده شي                       په څو رنګه په څو نامه
دا هژده هزار قامونه                         کل پیدا له یوه ګرامه
د مسلم په خوله الله دی                       د کافر ګوبند له رامه
که زر کاله طلب وکړې                      بې کامل مونده حرامه
نن کامل لره  ور درومه                           خپله چار کړه سر انجامه
دی به درکړې خفي ذکر                      پرې مشغول وسه مدامه    کلیات ص ۳۱۱
ګنګا د هندانو مقدس سیند دی؛ د هغوی له کلاسیکو مذهبي آثارو څخه ښکاري چي دا سیند ګواکي له جنت څخه سرچینه اخلي. هر کال په میلیونو هندوان په دغه سیند کي لمبیږي او د خپلو سوځول سویو مړو ایرې په دغه سیند کي خوشي کوي. ارزاني په ګنګا کي د هندوانو لمبیدل او پر کعبه باندي د مسلمانانو طواف د یوه هدف لپاره بولي.
یو آواز دی چي یې اروې                 هم له عوده هم چنګه
د هر چا مقصود الله دی                    له کعبې دی که له ګنګه
که دا هسي خرید دي وکړ                   ته به خلاص شې له قلنګه
ارزاني خبره دُر ده                        دا دُر مه وهه له سنګه       کلیات  ص ۲۹۵
د پښتو ژبي په کلاسیکو شاعرانو کي خوشحال خټک، که څه هم چي صوفي شاعر نه دی، او سړی ویلای سي چي د صوفي افکارو تر اغیزې لاندي به یې ځیني بیتونه لیکلي وي، کله نا کله په دغه باب یو څه صراحتونه کړي دي.
که مسجد ګورې که دیر                               واړه یو دي نشته غیر
یو مي بیا موند په هر څه کښي                        چي مي وکړ د زړه سیر
هغه ځای په سیر ګرځم                             چي ترې نه رسیږي غیر
په احول باندي یو دوه شي                        ځکه نشته باندي خیر
خوشحال یو ویني خوشحال دی                    ورته ورک دی غیر و زیر
البته خوشحال خان خټک نه په عمل او نه په فکر کي هغه یګانګی او یووالي ته چي صوفیان ورته معتقد دي عقیده لري.او که یې عقیده ورته لرلای نو ښايي چي په دې باب یې زیات شمیر شعرونه او بیتونه راپاته سوي وای. هغه یو خان وو، هغه یو جنګیالی وو او د تصوف له نړی څخه یې ډیره زیاته فاصله درلوده. دا یوازي د هغو فارسي او پښتو ادبیاتو اغیزه ده چي هغه لوستي دي او کله کله یې په خپل شعر کي انعکاس ورکړی دی.
څوک کعبې لره روان دي په هی هی
څوک دیورې لره روان دي په جی جی
عاشقان یې صد هزار یوه محبوبه
په هر لوري ورپسې دي په پی پی
زه خوشحال چي د وحدت په میو مست شوم
وایم دا چي کاووس کله وو  کی کی؟
ارزاني خویشکی، د خوشحال خان خټک او نورو پښتنو شاعرانو په خلاف، چي دغه راز شعرونه به یې کله کله لیکلي وي، وحدت الوجود ته معتقد شاعر وو. موږ د هغه د دغه راز عقایدو ګڼ شمیر مثالونه لرو او مخکي مو څو مثالونه هم راوړل. هغه که د منصور نوم یادوي نو د سمبول په حیث نه بلکه د هغه عقیدې او لاري ته د درناوي او عقیدت په خاطر یې یادوي او پخپله هم لا اله الّا انا  وايي. په هر صورت زما په عقیده، که چیري د ارزاني خویشکي اشعار ګورو نو د هغه د شعري ښایست خواته باید توجه کمه کړو او د مضامینو د کثرت خواته یې توجه وکړو. موږ په پښتو ژبه کي ډیر لږ داسي شاعران لرو چي په خپلو اشعارو کي یې دومره زیاتو موضوعاتو ته ځای ورکړی دی.
                           
                          مأخذونه
۱: تذکرت الاولیاء. شیخ فریدالدین عطار نیشاپوري، چاپ تهران ۱۳۷۰
۲: تذکرت الابرار والاشرار. اخوند درویزه ننګرهاري، د پیښور چاپ ۱۳۰۹
۳: کشف المحجوب. ابولحسن علي ین عثمان الهجویري، تهران ۱۳۸۰
۴: نفحات الانس. مولنا عبدالرحمن بن احمد جامي، ایران ۱۳۷۵
۵: عوارف المعارف. شیخ شهاب الدین سُروردي، تهران ۱۳۷۴
۶: بهګت کبیر د پښتو په بڼ کي. د عبدالباري جهاني منظومه ترجمه، کندهار ۱۳۸۴
۷: د ارزاني خویشکي کلیات. پیښور۲۰۰۵
۸: د میرزا خان انصاري دیوان. کابل پښتو ټولنه ۱۳۵۳
۹: د دولت لواڼي دیوان. کابل پښتو ټولنه ۱۳۵۳
۱۰: د خوشحال خان خټک کلیات. کابل، د افغانستان د علومو اکاډیمي ۱۳۵۸
۱۱: د رحمان بابا دیوان. کابل پښتو ټولنه ۱۳۵۶
۱۲: رباعیات ابوسعید ابوالخیر. لاهور ۱۹۲۶
۱۳: حالنامه. علي محمد مخلص، د پښتو ټولني ټایپي نسخه