څرنګه تاریخ لیکو؟ دوهمه برخه/ عبدالباري جهاني

د لومړۍ برخي د لوستلو لپاره لاندي لینک کتلای سئ.

http://www.benawa.com/fullstory.php?id=62471

د عیني شاهدانو لیکني څومره اعتبار لري؟
عیني شاهدي یوه بله ستونزه ده چي موږ د تاریخ لیکلو په وخت کی ورسره مخامخ کیږو. ډیر ځله به چا د خپلو سترګو لیدلی حال لیکلی وي، مګر موږ باید بیا هم د عیني شاهد خبري د عقل په ترازو کي وتلو. د مثال په توګه د ګلشن امارت لیکوال مولوي نورمحمد نوري لیکي چي د روان کال له عجایبو څخه یوه داوه چي د ارغنداب د تابین په کلي کي اومې غوښي و اوریدلې او د کتاب لیکوال په خپلو سترګو له دغو غوښو څخه یو څه ولیدلې. دی وايي ما له یوه ریښتوني سړي څخه، چي د دغو غوښو د باران په وخت کي هلته حاضر وو، واوریدل چي د تابین پر کلي باندي د قیر په شان یوه توره وریځ راغله او د غوښو باران پیل سو. بله عجبه دا ده چي د تیرین په ښار کي د اسد په میاشت کي واوره و اوریدله او دا واوره د غوړیو په شان غوړه وه.      ګلشن امارت  ص ۴۰
د کتاب لیکوال هم مولوي دی او هم د پیښو عیني شاهد. نو سړی به څه وايي. خو موږ ته عقل حکم کوي چي نه له اسمان څخه د غوښو باران ممکن دی. نه په تیرین کي د اسد په میاشت کي واوره کیدلای سي، او که چیري واوره وسي نو د غوړیو په څیر غوړه نه وي.
مشهور سیاح ابن بطوطه، چي په سفرنامه کي یې ډیر ګتور معلومات موجود دي، کله داسي مبالغې کوي چي په هیڅ توګه د منلو وړ نه وي. داچي ابن بطوطه ولي په پوړه زړه داسي مبالغې کولې یو علت یې دا دی چي هغو ځایونو ته چي ابن بطوطه یې نومونه یادول خلک په هفتو او میاشتو رسیدلای نه سوای. ابن بطوطه د خپلو سفرونو په ترڅ کي د رفاعي د مقبرې نکل کوي او وايي چي زه هلته ورغلی وم. درویشانو د مازدیګر له لمانځه څخه وروسته ساز او سروز شروع کړ او درویشانو رقص پیل کړ. د ماښام له لمانځه څخه وروسته پر دسترخوان کښیناستل. له ډوډی خوړلو څخه وروسته یې د ماخستن لمونځونه وکړل او بیا یې ذکر شروع کړ. په دغه وخت کي یې لرګیو ته، چي له مخکی یې تیار کړي وه اور واچاوه. درویشان په اور ګډ سول او هلته یې رقص پیل کړ. ځیني په اور کي ورغړیدل او ځینو یې اور په خوله کاوه او خواړه یې؛ تر څو چي اور کرار کرار مړ سو. دغه مراسم په دغي ډلي، چي احمدیه نومیږي، اړه لري. سفرنامه ابن بطوطه جلداول ص ص ۲۲۷-۲۲۸
ابن بطوطه وروسته وايي چي د خپل سفر په ترڅ کي ډهلي ته نیژدې افغان پورته ورسیدلم... یوه بله ډله درویشان مي ولیدل چي شیخ یې د قیر په څیر توروو او دوی د حیدریه ډلي پیروان ول. زما څخه یې د اور د لرګیو غوښتنه وکړه. ما د هغي سیمي له والي عزیز خُمار څخه وغوښتل چي دوی ته بوټي برابر کړي. هغه هم لس باره بوټي ورته راواستول. درویشانو د ماخستن د لمانځه څخه وروسته اور بل کړ او ټولو هم سندري ویلې او هم یې د اور په منځ کي نڅا پیل کړه. شیخ زما څخه د کمیس غوښتنه وکړه. ما یو نازک کمیس ورکړ. هغه واغوست او په اور ګد سو. په اور کي یې نڅا پیل کړه او په لستوڼو یې اور تر هغه وخته وواهه چي اور خاموش سو. شیخ زما کمیس بیرته راکړ او ټول کمیس روغ رمټ وو.  هغه کتاب  ص ۲۲۸    که موږ د عیني شاهد په حیث د ابن بطوطه کیسې راوړو نو هغه داسي ډیري کیسې لري چي پر هیڅ عقل او منطق نه برابریږي.
ابن بطوطه د خپلو خاطراتو په سلسله کي د جوګیانو بیان کوي او وايي چي په هغوی کي داسي کسان سته چي تر مځکي لاندي په غارونو کي ځانونه ښخوي او په میاشتو میاشتو بې ډوډی او بې اوبو ژوند کوي. حتی ما اوریدلي دي چي تر یوه کال پوري په دغه ډول ژوند کولای سي. ابن بطوطه جلد دوم ص ۱۸۴   دا داسي خبري او کیسې دي چي پخپله ابن بطوطه یې هم نه سي منلای.  ابن بطوطه په دغه اړه لیکي چي په هغو شپو ورځو کي چي سلطان ( سلطان محمد تغلق ج) په پایتخت کي وو زه یې ور وبللم. سلطان له څو تنو خاصانو سره په خلوت کي ناست وو. دوه جوګیان ورته ناست وه... سلطان ماته وویل چي کښینم او جوګیانو ته یې وویل چي دا عزیز د لیري ملکونو څخه راغلی دی؛ داسي شیان چي ده نه وي لیدلي ورته وښیاست. هغوی وویل پر سترګو. یو له هغو څخه چارزانو کښیناست او په هوا سو؛ زموږ پر سرونو باندي په هوا ودریدی؛ زه له ډیر تعجب او ویري څخه پر مځکه ولویدم. د سلطان په امر یې ماته دوا ر اکړه او زه بیرته پر هوښ راغلم. هغه جوګي چي پر مځکه ناست وو د یوه قهریدلي سړي په څیر یې خپله کوښه پر مځکه ووهله. کوښه په هوا سوه او جوګی یې، چي په هوا کي چارزانو ناست وو، پر غاړه غاړه وواهه، تر څو چي جوګي راکښته سو او بیرته پر مځکه کښیناست. سلطان وویل چي هغه چي په هوا کي چارزانو ناست وو هغه د کوښي د څښتن شاګرد دی. زه ویریږم چي ته لیونی نه سې کنه نو امر مي ورته کاوه چي تر دې هم زورور کارونه وکړي. زه له ویري ناجوړه سوم او په بستر کي ولویدلم. سلطان یو ډول شربت راکړه چي ما وچښل او جوړ سوم.  هغه کتاب ص ص ۱۸۵-۱۸۶ په دې برخه کي پرته له دې چي سړی ووايی ابن بطوطه سپیره دروغ لیکلي دي بل څه نه سي ویلای او باید چي ونه وايي.
کلونه مخکي په کابل کي یوه لوی استاد په یوه مجلس کي، د احمدشاه بابا د لوی والي او کرامت د توصیفولو په ترڅ کي، وویل چي احمدشاه بابا په کندهارکي یوه شپه خوب ولیدی،  او چا ورته وویل چي ته بې غمه خوبونه کوه او پر موږ دي د سیکهانو ناتار جوړ وي. احمدشاه بابا سمدستي له خوبه پاڅید او له دوو دریو سوو عسکرو سره د هند بر خوا روان سو. دروازه وان ته یې وویل چي اشرف الوزراء شاه ولي خان ته ووایه چي احمدشاه د هند پر لور حرکت او دی باید راپسي را روان سي. سهار چي شاه ولي خان خبر سو؛ سمدستي یې شاوخوا د خانانو او مشرانو په نوم فرمانونه ولیکل او پخپله په احمدشاه پسي وخوځیدی. تر څو چي شاه ولي خان په احمدشاه پسي رسیدی هغه به سیکهانو ناتار ګډ کړی وو.( ما هیڅ تصور نه کاوه چي یوه لوی استاد به د تاریخ یوه ساده افسانه دونه جدي اخیستې وي چي په یوه مجلس کي به یې یادوي او د خپلو تاریخي معلوماتو په لړ کي به یې یادوي) دا کیسه په تاریخ احمد کي د عباراتو په تغییر راغلې ده او په هغه کتاب کي خو یې لا لیکلي دي چي د رانی شهریار د سیند، جهلم او چناب له رودونو څخه تیر سو او د لاهور شاخوا ته ورسیدی. په دغه وخت کي لس دوولس تنه عسکر ورسره وه او د راوي د سیند څخه د تیریدلو په وخت کی یې له یوه مسلمان سړي څخه پوښتنه وکړه چي سیکهان چیري دي؟ هغه ورته وویل چي سیکهانو د چنډیاله کلا محاصره کړې ده او تقریبا اویا اتیازره پوځیان ورسره دي. احمدشاه سمدستي د چنډیاله د کلا پر لور حرکت وکړ. سیکهانو ته خبر ورسیدی چی احمدشاه د چنډیاله د کلا د محاصرې د ماتولو لپاره حرکت کړی دی، او مخکي له هغه چي احمدشاه له خپلو لسو دوولسو عسکرو سره ور ورسیږي هغوی ټول وتښتیدل او محاصره یې پریښودله.      تاریخ احمد ص ۱۶
آیا احمدشاه بابا خپله پاچهي په خوبونو جوړه کړې وه؟ او د احمدشاه بابا په څیر یو هوښیار جنرال د دوو دریو سوو عسکرو سره سیکانو په جنګ، چي له هره اړخه د پښتنو سیالان بلل کیدل، روانیدلای سوای. د شاه ولي خان لپاره دا ممکنه وه چي خپله قوه او پوځ په هماغه ورځ منظم کړي، او پرته له دې چي د خانانو او قومي مشرانو څخه د جواب اخیستلو ته منتظر سي، په احمدشاه بابا پسي ور روان سي؟ احمدشاه بابا غوښتل ځان پخپله ووژني ؟ چي د راوي له سیند څخه د لسو دوولسو عسکرو سره ورتیر سو او غوښتل یې د هغو سیکهانو په جنګ ورسي چي د چندیاله په نوم بشپړ ښارګوټی یې محاصره کړی وو؟
په زړه پوري او عجیبه خبره دا ده چي د ګنداسینګهـ په څیر یوه لوی عالم او استاد هم د چنډیاله د محاصرې د ماتیدلو په برخه کي د تاریخ احمد متن اخیستی دی. دی لیکي چي له احمدشاه سره یوازي یو څو تنه منتخب عسکر ورسره وه او له روهتاس څخه یې ځان په تلوار د جنډیاله ګاونډ ته ورساوه؛ د ده نور پوځیان ژر پسي ورغلل خو کله چي یې ولیدل چي سیکهانو محاصره پرې ایښې او تللي دي نو دی حیران سو. جسه سینګهـ اهلو والیا، ته اطلاع رسیدلې وه چي احمدشاه د هغي کلا د ژغورلو لپاره روان سوی دی نو محاصره یې پریښودله.      ګنداسینګهـ ص ۲۷۵
یوه هم د تاریخي مدارکو ، اسنادو او یادګارونو د پیداکولو په برخه کي د سیمي د سپین ږیرو او مشرانو په خبرو استناد دی. ډیر کلونه مخکي د کابل څخه د پښتو ژبي دوه څیړونکي کلات ته، د پټي خزانې د لیکوال، محمد هوتک د قبر د پیداکولو لپاره روان سول. دوی وايی هلته سپین ږیرو ورته ویلي وه چي محمدهوتک په  کلات کي په ممو نیکه مشهور دی او د هغه زیارت یې ورته ښودلی وو. محمد هوتک باید د اته لسمي پیړی د نیمايي په شاوخوا کي وفات سوی وي، او دغه دوه څیړونکي د شلمي پیړی د اویایمي په لسیزه کي د هغه د قبر د پیداکولو په نیت روان سوي ول. له دې څیړونکو څخه باید پوښتنه سوې وای چي کله خبره تر دوو سوو کالو تیره سي نو بیا د سپین ږیري او ځوان د شهادت توپیر په څه کي دی؛ ځکه چي هیڅ یوه ته نه د ممو نیکه اولاد او خپلوان، نه د هستوګني ځای او نه د ښخیدلو مقام معلوم دی. د سیمي د سپین ږیرو او مشرانو شاهدي یوه غولونکې اصطلاح ده چي باید د تاریخ شاګردان د څیړنو په وخت کي ورته متوجه وي.
مورخ باید حقایق، لکه څرنګه چي دي او لکه څرنګه چي دی عقیده ورته لري، ولیکي. د هیچا مدافع وکیل باید نه سي. هر وخت که مورخ د مدافع وکیل وظیفه واخیستله بیا نو مجبور دی چي د خپل په نظر کي نیولي سړي یا قوم څخه د دفاع لپاره سپین ته تور او تور ته سپين ووايي. مورخ باید د هیڅ ډول پیښي، شخص او قوم په باره کي قبلي ذهینت ونه لري. د هري تاریخي پیښي په باره کي باید ټول لاسته راوړي اسناد او مدارک ترنظر تیر کړي؛ بیطرفانه یې وګوري، د عقل په ترازو کی یې وتلي او بیا نو قضاوت ورباندي وکړي. خو که چیري د یوې پیښي په باره کي قبلي ذهینت ولري نو هم ځان، په لوی لاس، له آزاد او سالم قضاوت څخه محروموي او هم خپلو لوستونکو ته د هغي پیښي په باب د بیا بیا تحقیق کولو او د تاریخي متونو د مقایسه کولو تکلیف ورکوي.
 تاریخ لیکونکی باید کوښښ وکړي چي تر خپل وس پوري ریښتونی و اوسي. تاریخي پیښي پخوا تیري سوي دي؛ موږ هغوی ته تغییر نه سو ورکولای او که موږ احیانا د خپل قضاوت او خاصو دلچسپیو سره سم حقایق سرچپه وښیو نو حقایق تر قیامته پټولای نه سو. ریشتیا ویل هیڅ قوم ته په هیڅ وخت کي صدمه نه رسوي، او که مطلب ته قام ته د خپلي هینداري وړاندي کول وي نو دا هینداره چي هر څونه روښانه وي په هغه اندازه به تاریخ لیکونکي خپله وظیفه په ښه او ګټوره توګه سرته رسولې وي؛ او راتلونکو نسلونو ته به یې د هري پیښي په باب د دوباره تحقیق کولو تکلیف او ستونزه نه وي پرې ایښې.
د ځینو لیکوالانو، په تیره بیا تاریخ لیکونکو، سره دا ویره وي چي که د ځینو تاریخي پیښو په باره کي ریشتیا ولیکي نو ښايي مخالفین له هغو حقایقو څخه بده استفاده وکړي. په داسي حال کي چي یو خو حقایق تر ډیره وخته پوري پټیدلای نه سي او بل دا چي تاریخي اسناد لکه څرنګه چي د مورخ لاسته ورځي هغسي نورو کسانو ته هم رسیږي او یوه ورځ د هغه مورخ چي په لوی لاس یې حقایق پټ کړي وي د رسوايی سبب کیږي او ټولي لیکني یې له اعتباره غورځولي کیږي.
تاریخ لیکونکی زیاتره د ارقامو او پیښو د دقیقو صحیح او تللو وړاندي کولو وظیفه لري. تاریخ لیکونکی باید د پیښو په باب د قضاوت کولو خبره لوستونکو ته پریږدي او ځان له احساساتي قضاوتونو څخه وژغوري. د اسلام د لویو تاریخونو، تاریخ طبري، مروج الذهب، تاریخ کامل، روضته الصفا او نورو متونو اعتبار زیاتره په دې کي دی چي تر وسه وسه یې پیښي لکه څرنګه چي وې هغسي وړاندي کړي او قضاوتونه یې لوستونکو ته پرې ایښي دي. ځکه چي که تاریخ لیکونکي د قاضي وظیفه واخیستله نو بیا حتما د خپلي غوښتني او دلچسپی سره سم په حقایقو کي لاس وهنه ورڅخه کیږي.
تاریخي کیسې Anecdotes   : 
په پخوانیو تاریخي متونو کي ډیري داسي کیسې راغلي دي چي یوازي په یو ځل لوستلو او اوریدلو ارزي؛ او کله کله د هغه وخت او زمانې د خلکو د عقایدو او یا د یوه زمان د حاکمو شرایطو ښکارندوی وي. خو په دغه راز کیسو باید، د تاریخي متونو په څير، استناد ونه سي. د مثال په ډول د بهلول لودي په باره کي دا کیسه ډیره مشهوره ده چي هغه په سامانه کي د خپلو دوو ملګرو قطب خان او فیروز خان سره ملګری وو چي د فتا په نوم یوه درویش ورباندي ږغ کړه چي داسي څوک سته چي د ډهلي پاچاهي په دوه زره تنګې واخلي. د بهلول سره یو زر او درې سوه تنګې وې؛ هغه یې د درویش مخي ته کښیښودلې او ورته وې ویل چي نوري پیسې نه لرم. درویش فاتحه وویله او د ډهلي د تخت مبارکي یې ورکړه. د بهلول لودي ملګرو ور پوري وخندل چي دا دي څه ساده ګي وکړه. یوه درویش ته دي، چي په کوڅو کي ګدايي کوي، خپلي ټولي پیسې ورکړې. بهلول ورته وویل چي که د درویش خبره ریشتیا ونه خیژي نو لږ ترلږه د یوه درویش خدمت مي کړی او د هغه زړه مي رانیولی دی او که د هغه خبره ریشتیا سي نو بیا خو د ډهلي پاچاهي په دومره لږو پیسو ډیره ارزانه ده.     تاریخ شاهي ص ص ۳-۴
د هندوستان تاریخ شاهد دی چي سلطان بهلول لودي د هغه هیواد یو له تر ټولو هوښیارو سلطانانو څخه وو. سلطان بهلول لودي زیاتره د خپل عقل او درایت په زور د هند د پراخ ملک د پاچاهی تر مقامه رسیدلی وو. هغه د جنګ په میدانونو کي یو زړه ور فاتح وو او د سلطان غیاث الدین بلبن او سلطان علاءالدین خلجي په څیر جنرالانو په کتار کي وو. هغه څرنګه دومره ساده کیدلای سوای چي د لاري پرسر ناست درویش ته یې خپلي ټولي نغدي پیسې د یوې دعا په بدل کي ورکړي وای، او که په ریشتیا دومره ساده سړی وای نو د هند پاچهي یې تر لاسه کولای نه سوای او اته دیرش کاله یې په یوه بیګانه هیواد کي فتوحات او اصلاحات نه سوای کولای. د سلطان بهلول لودي ټول تاریخ د هوښیاری او ښې جنرالی داستان دی. داسي کسان په دغه اندازه ساده او خُرافي کیدلای نه سي.
د احمدشاه بابا په باره کي دا کیسه مشهوره ده چي وايی نادرشاه افشار یوه ورځ ورته وویل چي ستا په تندي کي د پاچهی نخښي وینم. نو یې په خپل خنجر د هغه غوږ چاک کړ او ورته وې ویل چی که هر وخت پاچا سوې نو زما له اولاد سره به ښه کوې. هغه وو چي د نادرشاه د وژل کیدلو په سهار احمدشاه بابا د هغه د حرم ساتنه وکړه او تر وروستی شېبې پوري یې د هغو کسانو په مقابل کي مقاومت وکړ چي غوښتل یې د نادر پر حرم باندي حمله وکړي. که نادر شاه ریشتیا هم د احمدشاه بابا په ناصیه کي د پاچهی نخښي لیدلي وای نو هغه به یې ژوندی پرې ایښی وای؟
دغه راز ویل کیږي چي درویش صابرشاه د نادرشاه د پاچهی په وروستیو شپو ورځو کي د احمدشاه بابا څخه د یوه اوږده خړ ټوکر غوښتنه وکړه او کله چی یې هغه ټکر ورته راووړ نو صابر شاه به د نادرافشار د لښکر په منځ کي دلته هلته د ماشومانو په څیر وړې وړې خیمې جوړولې او ویل به یې چي دا د احمدشاه د پاچاهی خیمې دي. دا یې تخت دی. هغه یې عسکر دي او زه د هغه د پاچا کیدلو لپاره تیاری کوم. ایا د نادر غوندي یوه جبار په پوځ کي، چي د خپل زوی سترګي یې د لږي بدګومانی په اثر وایستلې، او وروسته یې ټولو هغو کسانو ته چي په هغه صحنه کي حاضر ول یا سزاوي ورکړې او یا یې په سترګو ړانده کړل. د هغو ګناه دا وه چي ولی یې د شهزاده رضاقلي میرزا د ژغورلو لپاره اقدام نه وو کړی، د داسي یوه درویش او د هغه د داسي یوه حرکت امکان موجود وو؟
د عیارانو په باره کي دا کیسه ډیره مشهوره ده چي د هغوی یوه مشر، چي غالباً به یعقوب لیث وو، د یوه لوی خان له کوره څخه غلا کړې وه او ټول مالونه یې بار کړي ول. د هغه د کور په صوف یا د کور په انګړ کی یې سترګي پر یوه سپین شي ولګیدلې. ده فکر کاوه چي دا به د شیریني کومه ټوټه وي؛ هغه یې خولې ته یووړه خو ورته معلومه سوه چي هغه  شیریني نه بلکه مالګه وه. د مالګي د شرف په خاطر یې پر خپلو ملګرو ږغ وکړ چي ټول مالونه کښیږدي ځکه چي ده د هغه کور مالګه څکلې وه. ملګرو یې هم ټول مالونه پر مځکه واچول او خالي لاسونه ولاړل.
لومړی خو په تپه تیاره کي مالګه نه معلومیږي، چي هغه دي د غلو مشر خولې ته یوسي. دوهم دا چي د غلو له ډلي سره دونه ویښ وجدان له کومه سو چي د مالګي د څکلو له امله غلا کړي او ترلاسه کړي مالونه بیرته پر مځکه واچوي. او دریمه او مهمه خبره دا ده چي مالګه په خپل ځان کي شرف نه لري بلکه شرف یې د خواړو او طعام او میلمستیا سره ملګری دی. څوک چي د چا په کور کي میلمه سي او د هغه ډوډی او طعام وخوري نو ګواکي مالګه یې وخوړه او مالګه ځکه یادیږي چي هغه د هر ډول خوراک سره ملګرې ده. نمک حرامي د یوه چا د عزت او میلمستیا په مقابل کي بې احترامي او د حق نه پیژندل دي، نه په خاص ډول د مالګي پر عزت او شرف باندي سترګي پټول. دا داسي یوه کیسه ده چي ښايي ځینو کسانو یا غوړه مالانو د یعقوب لیث او عمرو لیث د غلا او داړه ماریو د توجیه کولو او هغوی ته د ځوانمردو غلو د لقب ورکولو لپاره جوړه کړې وي. د عیارانو په باره کي دغه راز کیسې زیاتي دي، چي باید یوازي د کیسو او افسانو په سترګه ورته وکتل سي.
د پښتنو د اصل نسب په باره کي د قیس عبدالرشید پټان افسانه دونه مشهوره ده چي په لس هاوو کتابونو او حتی پوهو او هوښیارو مستشرقینو اخیستې ده. ویل کیږي چي قیس د افغان په نوم، د اسراییلو د پاچا طالوت د یوه زوی نوم وو. د کلدانیانو پاچا بخت النصر پر بیت المقدس باندي حمله وکړه او د افغان ټبر له هغي سیمي څخه د غور غرونو ته پناه یوړه او دلته میشته سول. د طالوت او سرورکاینات ص د زمانې تر منځ یو نیم زر کاله فاصله تیره سوه. د دې مهاجرینو ژبه، د کوم نامعلوم علت له مخي، پښتو سوه او په دې دومره اوږده زمانه کي به یې نفوس هم لږ ترلږه څو سوو زرو تنو ته رسیدلی وي. خالد بن ولید، چي په قوم قریش او د بن مخذوم له قبیلې څخه وو، د دغي افسانې په اساس یو اسراییلی وو او ځکه یې نو خپل عزیز قیس ته د اسلام په دین د مشرف کیدلو بلنه ورکړه. قیس هم د هغه بلنه ومنله او د خپل یوه لوی هیات سره مدینې ته ولاړ او د اسلام په دین مشرف سو.
 د دې افسانې نوري برخي به پر خپل حال پریږدوو لومړی به دا پوښتنه وکړو چي د قیس قوم ولي پښتو ویله. د دې معنی خو دا ده چي دلته به د پښتنو ډیر پراخ قوم  هستوګنه درلوده چي د قیس نیکونه یې  پښتانه کړي ول. په دې حساب نو دا اوسني پښتانه د قیس اولاد نه بلکه د خپلو هغو نیکونو اولاد دی چي د قیس نیکونو ته یې پښتو ښودلې ده او تاریخ پوهانو او افسانه لیکونکو هسي د شجرو په لیکلو پاڼي توري کړي دي.
بله خبره دا ده چي خالد بن ولید ته د قیس د اوسیدلو د ځای پته څرنګه ولګیده او دا خو لا پریږده هغه ته یې په کومه ژبه داسي اغیزمن لیک واستاوه چي قیس یې د خپلو ټولو خپلوانو او قبیلې سره د اسلام د دین منلو ته تیار کړ. ځکه چي نه د خالد بن ولید پښتو زده وه او نه  قیس په عربي يوهیدی. په داسي حال کي چي د مدینې ښار ته څرمه د خیبر په علاقه کي په لس هاوو زره یهودان اوسیدل، چي په عربي او عبري دواړو یې خبري کولې، د قرآن کریم ټول آیتونه یې لوستي او په هر څه خبر ول؛ د اسلام عظمت او ورځ په ورځ زور او قوت یې په سترګو لیدی خو د مسلمانانو په لاس قتل عام کیدلو، د جایدادونو، کورونو او مالونو پریښودلو ته حاضر سول مګر د اسلام دین یې نه مانه.
مهمه خبره خو لا داده چي پخپله خالد بن ولید، چي د اسلام دین د هغه په مخ کي پیل او اوج ته ورسیدی، د سرورکاینات ص سره پوره شل کاله مخالفتونه او جنګونه وکړل او د مکې له فتحي څخه ایله دوه کاله مخکي یې ایمان راووړ؛ مګر قیس او د هغه قوم، چي شمیر به یې لس هاوو او سل هاوو زرو ته رسیدی، د خالد بن ولید، چي یقیناً به یې نه ورسره پیژندل، په یوه لیک قانع سول او په ډله مدینې شریفي ته ولاړل. ایمان یې راووړ او د اسلام د مقدس دین په خپرولو کی یې داسي توري ووهلې چي حضرت سرورکاینات ص هغه ته د پتان( یعني د کښتۍ هغه لرګی چي ټوله کښتۍ لنګر ورباندي اچوي) لقب ورکړ. که څه هم چي په عربي ژبه کي نه د پ توری سته او نه په دغه معنی کوم لغت موجود دی.
په هرصورت، قیس بیرته غور ته راغی؛ خدای درې زامن ورکړل او د پښتنو اکثریت او لوی قبایل د هغو د دریو زامنو اولاد دی. د دې خبري معنی به دا وي چي له قیس څخه پرته د غور په لس هاوو او سل هاوو زره اوسیدونکي پښتانه، او د پښتنو هغه لویه احتمالي کتله چي د قیس نیکونه یې پښتانه کړي ول ټول په یوه ورځ تباه سوي وي او پښتنو ته دغه یو پلار پاته وي. کنه نو پښتانه باید په سل ګونو او زرګونو پلرونو ته منسوب وای او ټول د یوه قیس له نسله نه وای راغلي.
په تاریخي متونو کي په سل ګونو دغه راز افسانې راغلي دي چي باید یوازي د افسانو په سترګه ورته وکتل سي، تصفیه سي او د تاریخ طالب علمانو ته هم یوازي د تاریخي افسانو په حیث ور وپیژندلي سي.
                       مأخذونه
۱:   مقدمه ابن خلدون ، عبدالرحمن بن خلدون. ترجمه پروین ګنابادي، چاپ تهران ۱۳۸۲
۲: سفرنامه ابن بطوطه، ترجمه ډاکټر محمدعلي موحد. چاپ تهران ۱۳۷۰
۳:  تاریخ احمد، محمدعبدالکریم علوي. کلکته ۱۸۴۸
۴: ګلشن امارت، مولوي نورمحمدنوری. کابل ۱۳۸۲
۵: پادشاهان متأخر افغانستان، میرزا یعقوب علي خافي. مطبعه عمومي کابل ۱۳۳۴
۶:  افغانستان درمسیر تاریخ، میرغلام محمد غبار. کابل دولتي مطبعه ۱۳۴۶
۷:  تاریخ احمدشاهي، محمودالحسیني المنشي. دانش خپرندویه ټولنه ۱۳۷۹
۸: مروج الذهب و معادن الجوهر ( جلد دوم)، علي بن حسین مسعودي. تهران ۱۳۸۷
۹ :  تاریخ طبري، محمد بن جریر طبري. ایران ۱۳۶۹
۱۰:  تاریخ ګُزیده، حمدالله مستوفي. تهران ۱۳۶۲
۱۱: Ahmad Shah Durrani, Dr. Ganda Singh. Lahore 1981
۱۲: The Second Afghan War. 1878-1880  Army Education press 1975
۱۳: تاریخ شاهي( معروف به تاریخ سلاطین افاغنه) احمدیادګار. کلکته ۱۹۳۹