د خټکو قبیله او مغول:
د جلال الدین اکبر د زمانې څخه مخکی د خټکو د قبیلې په باره کی چنداني معلومات نسته، خو د یوه ځایه څخه بل ځای ته د کوچېدلو او کوچول کېدلو څخه یې ښکاري چی د هغه وخت د زورورو پښتني قبیلو، یوسفزیو ، وزیرو، بنگښو او اورکزیو په مقابل کی ډېر کمزوري دي او د خپلو سرحداتو او مځکو څخه چنداني د دفاع کولو توان نه لری. ۲۰ حیات افغاني ص ۲۰۱
کله چی د جلال الدین اکبر ناسکه ورور میرزاحکیم، چی د کابل صوبه دار وو، د ډهلي د تخت د نیولو په غرض له کابل څخه را وخوځېدی او لاهور یې ونیوی، نو اکبر د هغه سره د مقابلې او هغه ته د سزا ورکولو دپاره روان سو. میرزاحکیم سمدستی لاهور خوشی کړ او بیرته کابل ته پر شا سو. اکبرپاچا په دغه کال ١٥٨١ د اباسین پر غاړه د اټک قلا جوړه کړه. اکبر په دغه سیمه کی د څه مودې دپاره پاته سو او په دغه وخت کی د خوشحال خان ور نیکه ملک اکوړی، چی د خوشحال خان په قول یې د خپلو زړه ورو سپرو په مرسته د مغولو د تجارتی کاروانونو امنیت خراب کړی وو، په ورین تندي ومانه او هغه ته یې له اټک څخه تر نوښاره پوری د لارو امنیت وسپاره. ۲۱ هغه کتاب ص ۲۱۰ جلال الدین اکبر ملک اکوړي ته د لویی لاری د ساتلو د خدمت په بدل کی د خیراباد څخه تر نوښار پوری مځکی په جاگیر کی ورکړې. اکبر دغه راز د بټني، موسی دره، جلوزي او سپین خاک د ټولو سیمو مالیات هغه ته ورکړل او د دې ترڅنگ یې د هغو کښتیو څخه د پیسو اخیستلو، یا په اصطلاح راهداري اخیستلو امتیاز هم ورکړ چی د اټک له قلا سره د سیند له اوبو څخه پوری وتلې. ۲۲ تاریخ مرصع ص ۲۶۷
ملک اکوړی د خټکو د بولاق د قبیلې سره په جنگ کی ووژل سو. د هغه زوی یحیی خان او د یحیی خان زوی عالم خان د خټکو د حسن خېلو د څانگی د څینیو د ټبر سره، چی د یحیی خان تربرونه وه، په جنگ کی ووژل سول. د یحیی خان بل زوی شهباز خان، چی د خوشحال خان خټک پلاروو، د خپل پلار او ورور د وینو د بدل اخیستلو په منظور د څینیو پر کلیو باندی حمله وکړه. ډېر کسان یې قتل کړل او د څینیو ډېر کلي یې وسوځول. ۲۳ هغه کتاب ص ص ۲۶۹-۲۷۱
مغولي پاچاهانو د یوسفزیو مځکی هم خټکو ته په جاگیر کی ورکړي وې. د دوی مطلب دا وو چی هم یوسفزي، چی د مغولو دولت تل ستونزي ورسره درلودلې، کمزوري کړي او د مځکو او مال اختیار یې د خټکو قبیلې ته وسپاري او هم د خټکو او یوسفزیو ترمنځ جنگونه او دښمني دایمي کړي. په دې صورت کی به خټک، چی د نفوس او مالي قوت له مخی تر یوسفزیو ډېر کمزوري وه، دخپلو جاگیرونو او خپل قوم څخه د دفاع دپاره تل د مغولو پر دولت باندی د تکیې کولو ته مجبور وی. په دې سلسله کی د خوشحال خان پلار شهباز خان په کال ١٦۴٠ کی ، چی د شاه جهان د پاچاهۍ دیارلسم کال وو، د یوسفزیو د اکازیو پر قبیلې باندی یرغل وکړ. د دې حملې علت دا وو چی د اکازیو قبیلې شهباز خان ته مالیات ورنه کړل او شهباز خان هغوی ته د سرکښۍ د سزا ورکولو دپاره حمله ورباندی وکړه. د اکازیو مالونه یې لوټ کړل او تر زرو زیات څاروي یې ورڅخه غنمیت کړل. یو سفزیو په هغه شپه پر شهباز خان باندی متقابله حمله وکړه . شهباز خان په هغه جنگ کی سخت ټپی سو او د هغو ټپونو د لاسه مړ سو. د خټکو ډېر نامتوځوانان ووژل سول او خوشحال خان د خپل پلار پر ځای باندی د خټکو د خان په حيث وټاکل سو.۲۴ د پتانز ص ۲۳۳
د وخت او زمان شرایطو او قبیلوي قوانینو او ارزښتونو خوشحال خان ته حکم کاوه چی تر هر څه دمخه د پلار انتقام واخلی. هغه لومړی خپل شیخ رحمکار ته ورغی، دعا یې وغوښتله او بیا یې نو د ښکار په پلمه لښکر جمع کړ. هغه د اکاخېلو پر کلیو باندی حمله وکړه، او خپلو سړیو ته یې امر وکړ چی سړي، سپي او هر څه چی په مخه ورځی قتل یې کړی. چارپای، نر، ښځي، هلکان او هر څه چی یې مخی ته ورتلل هغه یې قتل کړل او د هغوی په انگړونو کی یې د وینو رود روان کړ. د سپیو د سړیو ویني گډی بهېدلې. د اکا خېلو سره نیژدې درې نور کلي یې هم وسوځول. کمال زیو او امازیو لوگي ولیدل، شپږ زره سړي ورپسی راووتل. جنگ پیل سو. مگر تر ماښام پوری هغوی ټول مات سول او د خوشال خټک له پوځ څخه یوازي یو تن وویشتل سو او ووژل سو. ۲۵ تاریخ مرصع ص ۲۷۱
دیرش کلونه وشول چی مي پلار دی شهید شوی
مړ کړ یوسفزیو ما هم اور کړه باندي سمه
نور پښتانه ډیر دي خو یو زه پکښی توره یم
واخلم، ورکړم، بند کړم، پریږدم، ووژنم تر دمه
ډیرو ولسونو غلیمي راسره وکړه
سر یې راته کوز کړ هله خلاص شول له ماتمه
د خټکو او یوسفزیو قبیلوی اختلافاتو هغه وخت ډېر زور واخیستی چی خوشحال خان شاه جهان ته وویل چی د یوسفزیو سیمه دي هغه ته په جاگیر کی ورکړي. هغه به د تل لپاره د یوسفزیو له خوا د مغولو د سلطان زړه پر کراره کړی. هغه شاه جهان ته قناعت ورکړ چی د یوسفزیو ډېر زیات شمېر کلي خوشحال خان ته په جاگیر کی ورکړي. ۲۶ پټانز ص ص ۲۳۲-۲۳۳
د دغه ځایه څخه د خټکو او یوسفزیو دښمنیو زور واخیستی. ډېري کمی شپې ورځي به وې چی د خټکو او یوسفزیو ترمنځ واړه او لوی جنگونه نه پېښېدل. په یوه جنگ کی د یوسفزیو د لوی خان باکو خان زامن قتل سول او د یوسفزیو څه کم دوه سوه مېړونه ووژل سول. په بل جنگ کی د یوسفزیو درې سوه مېړونه قتل سول. ملک جانم امازی په جنگ کی ووژل سو. ملک پیرو کمال زی خټکو ته ژوندی په لاس ورغی او حتی د اټک سره نیژدې یې د یوسفزیو دوژل سویو کسانو کله منار جوړ کړ.۲۷ تاریخ مرصع ص ص ۲۸۸-۲۸۹
دغه وخت د یوسفزیو مشر باکو خان د شاه جهان دربار ته ورغی او له هغه څخه یې وغوښتل چی د یوسفزیو مځکي د خټکو له جاگیر څخه خلاصي کړي. د شاه جهان زوی داراشکوه د باکوخان ننگه وکړه او خپل پلار یې په د ې قانع کړ چی د یوسفزیو سره د جنگ پر ځای د روغی جوړي لاره ونیسی. کله چی د شاه جهان د سختی ناروغی په وخت کی د ډهلي د تخت د نیولو د پاره د هغه د زامنو تر منځ مبارزه پیل سوه او داراشکوه د اورنگزیب د لښکرو په مقابل کی ماته وکړه نو باکو خان داراشکوه ته بلنه ورکړه چی یوسفزیو ته ورسی . مگر خوشحال خان اټک ورته نیولی وواو داراشکوه یې د یوسفزیو د زوروری قبیلې سره د یوځای کېدلو او دهغوی له ملاتړ څخه بې برخی کړ. کله چی اورنگزیب قدرت ته ورسېدی نو د خوشحال خان جاگیر او منصب یې د پخوا په شان پر خپل حال پرېښودل.۲۸ هغه کتاب ص ۲۷۶
د اورنگزیب د قدرت په لومړیو کلونو کی د عبدالرحیم په نوم یوه سړي ، چی د افضل خان په قول یې د خوشال خان سره سخت مخالفت درلود د بهاکو خان یوسفزي ملاتړ وکړ او د اباسین څخه د تېرېدلو د مالیاتو د فسخ کولو فرمان یې له اورنگزیب څخه واخیست. دې فرمان د خټکو قدرت ته ، چی د ملک اکوړي له وخته یې د اټک د قلا سره د اباسین نه د تېرېدلو راهداري اخیستله، سخته صدمه ورسوله.۲۹ هغه کتاب هغه مخ
په دغه وخت کی اورنگزېب د کابل صوبه دار مهابت خان دکن ته واستاوه او د هغه پر ځای یې امیر خان مقرر کړ. امیرخان، د خوشحال خان د اکاگانو بهادرخان او فیروزخان په ټونگ، اورنگزېب ته یو رپوټ ورکړ او ورته ویې ویل چی تر څو پوری یې خوشحال خان بندي کړی نه وي، نه د اټک راهداري لغو کېدلای سی او نه به په سیمه کی امنیت ټینگ سی. ۳۱ پتانز ص ۲۳۳ اورنگزېب هم خوشحال خان لومړی د ډهلي او بیا د ګوالیار د ستري قلا په بندیخانه کی واچاوه. خوشحال خان د خپلو خټکو تربرونو څخه، چي د پښتنو په منځ کی یې له یوه بل سره بدي او دښمني ډیره طبیعی ده، سخت ګیله من دی او په یوه لویه قصیده کی یی اشاره ورته کړې ده.
په بل غشي په توپک ویشتلی نه یم
که ویشتلی یم خو بیا په خپل توپک یم
چی شهپر مي بټي خیل وو کنډ کپر شول
پروادار په لنډو پرونو د بارک یم
د خټکو حقیقت راته ښکاره شو
زړه مي بد له خپل ځانه چی خټک یم
سکه وروڼه مي تري دي حال یی دادی
له بولاقو نه لا لیري یو څپک یم
تف په ږیره د همه واړو بارکو
لا زما په ږیره هم که زه بارک یم
نن خو قام راسره ډیره جفا وکړه
ګانده بیا د خدای و حکم وته څک یم
که خټکو راته شا کړه مخ یی تور شه
زه یوازي په تکیه د خدای شیرک یم
اورنګزیب غوښتل چی د خوشحال خان پر خیلخانه باندي حمله وکړي او ښځي اوماشومان یی بندیان کړي خو په دغه وخت کی د یوسفزیو مهم خانان د خوشحال خان د کورنۍ مرستي ته ورغلل او هغوی یې د سرای څخه خپلی سیمی ته بوتلل. ۳۲ تاریخ مرصع ص ۲۷۶
د اورنگزېب له خوا د خوشحال خان بې موجبه بندي کېدلو هغه ته دا وښودله چی د بېگانه په دوستي اعتماد په کار نه دی. او د یوسفزیو خانانو مړاني هغه په دې پوه کړ چی خپل که دي مړ کړي لمر ته دي نه غورځوی. تر دغه وخته پوری موږ خوشحال خان د پښتنو د یوه داسی با کلتوره او عالم قبیلوي خان په حيث پېژنو چی پښتانه به یې تر قیامته ادبی خدمتونه هېر نه کړی. او د بند څخه وروسته موږ هغه د مغولو پر ضد د یوه داسی باتور مېړه په حيث پېژنو چی د نامه د یادولو سره یې د پښتنو سترگو ته د قلم ژبه او رنگ دونه نه درېږی لکه د توري شرنگ چی یې غوږونو ته رسېږی.
درست پښتون له کندهاره تر اټکه
سره یو د ننګ په کار پټ او آشکار
همیشه فتح و نصرت دی لا تر اوسه
پس له دا ده بیا تکیه پر کردګار
اورنګزیب راته یو کال وشو چی پروت دی
په صورت حیران پریشان په زړه افګار
کال په کال امرایان دي چی پریوځي
چي توپان شولې لښکري کوم یی شمار
خزانې د هندوستان دي را خورې شوې
سره مهران دي ننوزي په کهسار
دا د هیچا په اتلس فکره نه وه
چي به دا کارونه شي په دا دیار
پښتانه که نور څه فکر کا نا پوه دي
بیله توري خلاصی نشته په بل کار
تر مغولو پښتانه په توره ښه دي
که په پوهه پښتانه وای څه هوښیار
اولسونه چی سند وبله وکا
بادشاهان ورته سجود کاندي اختیار
اپریدي، مومند شینواري ګوره څه کا
د مغولو لښکر پروت په ننګرهار
زه تنها پکي په غم د نام و ننګ یم
یوسفزیه فراغت په کښت و کار
مرګ زما په پوهه ښه تر دا ژوندون دی
د عزت سره چي نه وي زیست روزګار
همیشه به په جهان کي ژوندون نه وي
د خوشحال خټک به پاته شي یادګار
نه د خوشحال خان د اکاگانو او تربرونو سره ، چی مغولو د خټکو سیمه ور وسپارله، دونه قومي او سیاسی هوښیاري وه چی د خټکو سیمه دي سمبال کړي، او نه دونه پوځی لیاقت او زور ورسره وو چی پر لویو لارو باندی د یوسفزیو او نورو پښتني قبایلو د حملو مخه ونیولای سي. خوشحال خان د اټک قلا سره دغره په شان ټینگ ولاړ وو او اورنگزېب دا غر په لوی لاس نړلی وو. اورنگزېب د خوشحال خان په بندي کولو کی خپلی اشتباه ته متوجه سو. د پښتنی سیمو د امنیت ورځ په ورځ خرابېدلو سخت وارخطا کړ، او د کابل د صوبه دار پر ځای یې پخوانی صوبه دار مهابت خان بیرته مقررکړ. مهابت خان د اورنگزېب له بند څخه د خوشحال خان د خلاصولو تکل وکړ او اورنگزېب هم هغه نه یوازي بیرته خوشی کړ بلکه منصب او جاگیر یې هم بیرته ورکړ. خو خوشحال خان د اورنگزېب څخه وغوښتل چی د ده خاني او جاگیر دده مشر زوی اشرف خان ته ورکړی او هغه هم دا غوښتنه ومنله. ۳۳ پتانز ص ص ۲۳۲-۲۳۳ خوشحال خان د رنتبور په بندیخانه کی د ځان سره فیصله کړې وه چی نور نو د مغولو سره د روغی جوړي او د هغوی د خدمت وخت تېر سوی دی او باید چی هغوی ته د دوست په سترگه نه بلکه د دښمن په سترگه وگوری
پسله بنده دی دا عزم د خوشحال د خاطر جزم
یا نیولی مخ مکې ته یا مغولو سره رزم
که څه هم چی اورنگزېب پنځه کاله خوشحال خان په ډهلی او ګوالیار کی بندی وساته ۳۴ تاریخ مرصع ص ۲۷۴ مگر د خوشحال خان د خوشي کولو په وخت کی یې د هغه دونه قدر وکړ چی پر خپل خاص آس باندی سپور یې وطن ته واستاوه.۳۴ حیات افغاني ۲۱۱ مخ مگر خوشحال خان د مغولو له خدمته لاس پر سر سوی وو . خپلی سیمی ته د رسېدلو سره سم یې خپله خاني خپل مشر زوی اشرف خان ته وسپارله. داسی ښکاری چی د مغولو په بند کی د شپږ کاله تېرولو د خوشحال خان قبیلوی قدرت ته سخته صدمه رسولې وي، ځکه چی د هغه خپل زوی بهرام د ده فیصله ونه منله او د خپل پلار او ورور په مقابل کی یې توره را واخیستله. ۳۷ هغه کتاب ۲۱۲
مهابت خان ته په دغه وخت کي د اورنګزیب له خوا فرمان راغی چي د یوسفزیو په سیمه کي د لنګرکوټ په نوم یوه داسي غښتلې پوځي قلا جوړه کړي چي د تل لپاره د یوسفزیو د بغاوتونو او پوځونو ملا ماته کړي. مهابت خان له خوشحال څخه وغوښتل چي د یوسفزیو په مهم کي برخه ورسره واخلي خو خوشحال خان ورته وویل چي زه پنځوس کاله دولتخواه وم او یوسفزي یاغي وه. په جنګونو کي مي ووهل یو سفزي مي د بادشاه رعیت کړل او د هغوی له سرونو مي منارې جوړي کړې. زه بې ګناه بندي سوم، قبیله مي بې اتفاقه سوه. یوسفزیو له دې ټولو دښمنیو سره زما د اهل و عیال ساتنه وکړه. اوس به زه په کومو سره بیا د یوسفزیو سره دښمني کومه. او بادشاه ته هم د دې قلا جوړول مناسب کار نه دی. ځکه چي یوسفزي یو زبردست قام دی او دا قلا به د دوی په مابین کي ټینګه نه سي، او دا به د مغولو لپاره یو د ناسور زخم سي. ۳۸ تاریخ مرصع ۲۹۵
که مخکی له خوشحال خان سره خپل اکا بهادر خان او نورو تربرونو مخالفت کاوه او د ده قومی زور یې کمزوری کړی وو، اوس یې خپلو زامنو هم له ده سره او هم په خپلو منځونو کی بدي را واخیستله او د خوشحال د بازو او توری زور یې د تل لپاره کمزوری کړ. البته خوشحال خان ته د خپلو نورو پښتنو قبیلو سره بدي او دښمني یوازي د خپل پلار او کورنی څخه نه بلکه د خپلو نیکونو او نسلونو څخه په میراث پاته وه. هغه باید یا د خپلي خانی او حتی سر څخه تیر سوی او تسلیم سوی وای، چی د هغه د خانی غرور منلای نه سوای، او یا باید په یوازي ځان او ډیر لږ قدرت جنګیدلی وای. د اورنګزیب له بند څخه د خوشي کیدلو نه څه باندي لس کاله وروسته په کال ۱۶۷۵ کي د بنګښو د قبیلي سره جنګ ور ترغاړي سو او په هغه جنګ کی، چی د ګنبت په نوم سیمه کی وسو، او د خان له اوږدې قصیدې څخه ښکاري چی د هغه زوی عابد خان ډیره توره پکښی کړې ده، خوشحال خان ماته وخوړه.
د بنګښ په توره مات نه یم باور کړه
د ګنبت په جنګ مي ماته اسماني وه
نه بنګښ وو نه یی توره نه یی زور وو
د موشکو د سینیو شیطاني وه
چی وغره و ته یی تیښت وکه بې جنګه
د ځینې تنبه له ځایه نقصاني وه
چي مي ښه سواره د ځان د وړاندي نه کړل
هم په دا سبب را پيښه پښیماني وه
چي په توره یی شیرخان پرې ایست له آسه
په میدان د عابد خان پهلواني وه
چي سردار د بنګښ پریووت خټک مات شو
په داهسي رنګي چاري حیراني وه
عابد خان چي په مردی راغی له جنګه
و خپل پلار ته وته یې ښه ارمغاني وه
پړوکي پړوکي یې د سر شالونه لاړل
په سرو وینو یې چهره ارغواني وه
لاس په لاس یې انتقام د بابا واخیست
په دا کار باندي سزا ثنا خواني وه
د خټکو په سورو باندي لعنت شه
په یوه جلو یې تیښته ځان ځاني وه
چي اول ماتې یې کړه په سورو ګډه
په سورو کي چار د جټ د عثماني وه
ښه ځوانان چي د ګنبت په میدان ومړل
د هر ځوان په زړه کي ننګه افغاني وه
ما دا هسي جنګ هر ګز لیدلی نه وو
څو مي عمر څو خټک څو مي ځواني وه
سل څلویښت ځوانان مي قتل په میدان شول
د اختر په عرفه کي قرباني وه
د هجرت د کال غفو وو په حساب کي ( ۱۰۸۶)
په غره واوره اوریدله نیساني وه
چي بې زخمه له میدانه ځي نا مرد دی
زه زخمي لاړم د ځان نګهباني وه
یوه تیښته نامردي بله مردي وي
و دانا و ته دا دواړه عیاني وه
انتقام و ته مي تیښت وو له میدانه
نه مي یاده د دنیا زندګاني وه
تل خوني زمری هم جنګ کا هم ځان ژغوري
د مزري د تیښتي څه بد ګماني وه
که ظفر که هزیمت بیا مي میدان دی
چي د پلار نیکه مي بخره میداني وه
که ژوندی په دنیا پایم خود به ګورې
چي په تیغ مي څه ورانی څه وداني وه
د خوشحال اختیار تر واړه بنګښ تیر دی
که څه ننګه د خټک د کرلاني وه
د بنګښو سره د دغه جنګ څخه لږ وروسته، امیر خان د دوهم ځل لپاره د کابل صوبه دار سو. دا وخت اورنګزیب خپل زوی بهادر شاه د پښتنو سره د سولي د ټینګولو لپاره هغي سیمي ته لیږلی وو. امیر خان له خوشحال څخه وغوښتل چي د پښتنو سره د سولي د ټینګولو په کار کي مرسته ورسره وکړي. خوشحال خان زړه نا زړه پیښور ته ورغی او هلته یې د شهزاده بهادر شاه سره وکتل. اورنګزیب خپل زوی بهادر شاه ته لیکلي وه چي خوشحال خان په هرڅه راضي کیږي له لاسه یې مه ورکوی. بهادرشاه خوشحال ته وویل چي پادشاه تا ته د هزاري دوه هزاري منصب پوري مرحمت کړی. خوشحال خان ورته وویل چي ستا پلار پر ما ناحقه ظلم کړی دی، زه د هغه خدمت نه سم کولای او که چیري یو وخت ته پاچا سوې که هر څونه بوډا وم ستا خدمت به کوم. بهادر شاه د رخصتولو په وخت کي یو آس، یوه زردوزي جامه، یو مرصع خنجر او دوه زره رو پۍ د لاري خرڅ ورکړ او د ده زوی سکندر خان یې د سولي د کوښښونو د بریالي کیدلو لپاره کابل ته ورسره بوت. خوشحال خان د مغولو سره دا لیدنه کتنه یو جبري کار او د خپلو پښتنو د نه ملاتړ څخه بولي. ۳۹ تاریخ مرصع ص ۳۴۶-۳۴۷
هغه د مغولو سره پر دې لیدني کتني باندي ډیر پښیمانه دی او وايي چي له دې غمه یې سترګي په ژړا سرې کړې. خو بیا هم وايی چي ګوندي په دې کار سره هم له هغه چا څخه چي له ده سره یې بد کړي او ورباندي ملامت دي انتقام واخلي.
د بې ننګه پښتنو له غمه ما
لويي پریښوه بیا په لاس کړه کمه ما
دا هم ښه که په دا کار کښي هومره کار وي
چي که واخیست انتقام له ګرمه ما
چي د ننګ ګوهر مي مات شه دواړه سترګي
په ژړا نه کړې یو دم بې نمه ما
هغه دُر مي په لاس نه راځي بیړیه
ایستاده کړه په ساحل له یمه ما
هغه ملا مي چي په هوډ سره لوی غر وو
په ناکام کړه و مغول ته خمه ما
هم د بخت و ماته شا شوه هم د خلقو
په مغول کړ ځکه مخ له همه ما
که مي لاس وای په رضا به مي کښې نه ښول
د مغول په لوري دوه قدمه ما
د هغو د خولو کږې خبري اورم
چي خبره ورته نه کړه سمه ما
ذم د خپلو د پردیو را ښکاره شو
که هر څو ساته خپل ځان له ذمه ما
په هغه لویو خبرو شرمسار یم
چي هر چا وته ایستې له فمه ما
سل غندني پیغورونه را دوڅار شول
که به ځان ساته هر څو له ذمه ما
دغه غم مي له هیڅ غم سره سم نه دی
که لیدلي دي هزار المه ما
مګر بخت را سره بیا مدد آغاز کا
چي فارغ کا د اندوه له سمه ما
هاتي ځکه په سر لوني توري خاوري
چي خبر کړه د خوشحال له غمه ما
د ګنبت په جنګ کي د ماتي له خوړلو څخه څه باندي څلور کاله وروسته د ډوډې په سیمه کی خوشحال خټک، چی دا وخت یی عمر تر پنځه شپیته تیر وو، یو ځل بیا د بنګښو سره مخامخ سو. دا ځل بری د خوشحال خان په برخه سو او هغه هم د خپل دغه بري ډیره ستاینه کړې ده. سړي ته داسي ښکاري چی دا زمری اصلا د زړیدلو لپاره پیدا سوی نه وو، چی په دومره پر مخ تللي عمر کی یی لا د جنګونو قومانداني کوله او لا یی بری په برخه کیدی. که څه هم چی د اورنګزیب له بند څخه تر خوشي کیدلو وروسته، د خوشحال خان په افکارو، نیت او عمل کي ډیر تغیر راغلی وو، هغه د ټولو پښتنو د یوموټی کیدلو چیغی وهلې او د پښتنو د یو موټی کولو لپاره کلي يه کلي ګرځیدی خو له پښتني ننګ او بدل اخیستلو څخه تیریدل د هغه په وس کي نه وه او د کورنی او قام اصولو هغه ته د کسات اخیستلو حکم کاوه. خوشحال خان په دې ښه پوهیږی چی د پښتنو ترمنځ د خپل منځي جنګونو ګټه بالاخره مغول اورنګزیب ته، چي د ټولو پښتنو مشترک دښمن دی، رسیږی مګر د وخت او زمان شرایطو بل ډول حکم کاوه او فیصله یوازي د ده په واک کي نه وه. خوشحال خان د ډوډې په جنګ کي د خپل بري په باب یوه اوږده قصیده ولیکله.
څو وانه خلي له غلیمه انتقام
مرد نه خوب کا نه خوراک کا نه آرام
چي د ننګ او د ناموس اندوه یی نه وي
د هغه سړي به نه وي احترام
د ګنبت غصه مي ووته له دله
خدای چي راکړ په ډوډه د فتحي کام
چي په مخ یی فتحه درومي عابد خان دی
په هر ځای د خپل بابا کا تازه نام
خدای یی عمر د خپل پلار کړه کام و نام هم
په غلیم دي یی لاس بر اوسي مدام
د ډوډې حصار یی درست په وینو سورکړ
په ډوډه باندي چی وشو قتل عام
د ټوپکو د ویشتلو په لوګیو
بل اسمان اتم پیدا شو کبود فام
د خټکو نیزې هسي تلې په زغرو
لکه ستن په خیمه درومي د خیام
د بنګښو شامت خپل سزا یی داده
چي په غوښو یی مړیږي دد و دام
هسي غم الم ماتم ورباندي راغی
رڼا ورځ شوه د کوهاټ په عالم شام
د کوهاټ په عالم واړه عالم ډک شو
د بنګښو کډه ولاړه تر بګرام
د ډوډې په جنګ کی بیا له میو ډک شو
په ګنبت کی چی خالي وو هغه جام
ښه چی مخ د هغي سوبي را ښکاره شو
چي لیدله مي په خوب او په الهام
د ګنبت جنګ مي په ننګ د پښتانه وو
بل غرض مي په منځ نه وو نه مرام
یو په لس ورباندي وشوه یو په شل وه
که لښکر په ډوډه کړی وي مقام
د دې جنګ نارې به درومي په ملکونو
پرې خوښیږي به همه پښتون په نام
چي د دې سوبي اواز وشي په هند کي
بیا به ږغ شي د بادشاه په خاص و عام
چي په نام پښتون غوڅیږي پرې خوښیږي
اورنګ زیب هسي بادشاه دی د اسلام
د خټکو قبیله پخوا هم د یوسفزیو، اپرېدیو او اورکزیو په مقابل کی یوه کمزورې قبیله وه مگر د خپلو مشرانو ، په تېره بیا خوشحال خان د توري او عقل په زور او د مغولو په ملاتړ یې ځان د نورو قبایلو له تاړاک او یرغل څخه ساتلی وو. خو د خوشحال خان د بندي کېدلو او د هغه په کورنۍ او تربرونو کی د مخالفتونو د پیدا کېدلو سره وروسته نور د خټکو په قبیله کی هغه پخوانی زور پاته نه سو او نور یې د دوست سره د دوستی او دښمن سره د دښمنی توان نه درلود.
اقربا راته عقرب شول
رضامند مي په تعب شول
دواړه ترونه مي نا اهله
ابو جهل بو لهب شول
زه یې بند کړم په مغولو
په خانۍ او په منصب شول
رشوتونه یې قبول کړل
په تلاښ کي روزو شب شول
دا لوی زویه مي لوی مه شه
د هزار بلا سبب شول
زه یې هند لره روان کړم
په نشاط او په طرب شول
خیلخانه مي شوه په غرونو
پرې کارونه پیښ عجب شول
ناز پرور زویه مي واړه
په فریاد و په شعب شول
چي یې نمر لیدلی نه وو
په خنګلونو تشنه لب شول
درست اولس قبیله واړه
ګرفتار په ډیر غضب شول
په آه آه د فراق جنو
زړونه تږي د عنب شول
خوشحال نه مونده خټکو
که یې هر څو په طلب شول
اورنګزیب، خوشحال خان خټک ، په ۱۶۶۵ کال کي له بنده خوشي کړ.
په وسط د څلورمي خور په بند شم
په رجب د بل کال وختم په ګړي
په پینځم د ذوالقعدې له ګړي کوز شوم
دوه کالونه پنځه میاشتي شي د تړي
اورنګزیب هغه په ۱۶۶۶ کال کي دربار ته وروباله؛ د یوسفزیو د ناکراریو د علتونو په باره کي یې پوښتني ورڅخه وکړې او په دغه باب یې د خوشحال خان مشورو ته نه یوازي غوږ ونیوی بلکه د هغه په سلا یې د کابل صوبه دار، امیر خان، تبدیل کړ او پر ځای باندي یې، د خوشحال خان خټک په پیشنهاد، مهابت خان مقرر کړ. خوشحال خان ته یې خلعت ورکړ او په عزت یې رخصت کړ. (۴۰ تاریخ مرصع ۲۹۴) خو سره له دې هم، په قوم کي هغه ته بیرته هغه زور چي له بند څخه مخکی یې درلود نه وو پاته.
د هغه خپلو زامنو د خټکو د سرداری او د مغولو د لویو منصبونو د اخیستلو پر سر یو پر بل توري را ایستلي وې. د هغه مشر زوی اشرف خان، چي خوشحال غوښتل د ده ځای ونیسي د بل زوی بهرام سره، چي خوشحال یې ډیره غندنه کوي، په جنګونو لګیاسو. خوشحال خان نه غوښتل چي په دې جنګونو کي د خټکو ویني توی سي، او غوښتل یې چي د بهرام، چي د مغولو د پوځونو په ملاتړ یې پر اشرف خان باندي حملې کولې او دغه راز د خټکو د قبیلې ډیر کسان او ملکان یې ملګري وه او اشرف خان ترمنځ چي، تقریبا یوازي خټک او ځیني نور پښتانه ورسره وه، دایمي هډونه مات سي، خو هیڅ یې د وسه نه کیدله. ۴۱ تاریخ مرصع ۳۰۲
خو هغه څه چی خوشحال خان غوښتل هغه تر مرگه ممکن نه سول، او هغه آرزو چی ده درلوده هغه تر مرگه پوره نه سوه. هغه نه یوازي د پښتنو د یو کیدلو ارمان ګورته یووړ بلکه په خپله کورنی کي يې خپل وروڼه او تربرونه ورته دښمنان سول او حتی د خپلو زامنو ترمنځ یی هم اتحاد ونه لید. د خوشحال خان دوهم زوی بهرام ، چی خوشال خان یې هر وخت نوم په بدو یادوی، د خوشال خان او د هغه د مشر زوی اشرف خان په مقابل کی د خټکو یوه لویه ډله جوړه کړه او څو ځله د جنگ میدان ته ورسره ووت.
البته خوشحال خان د اشرف خان څخه هم ښه زړه نه درلود، خو تر بهرام یې بیا هم بهتر باله.
په دا هومره قباحت اشرف عاق نه شو
چي بهرام دا هسي عاق شو څه حکمت دی
چي و عقل ته د دواړو نظر وکړې
پروت د دواړو په وجود کي حماقت دی
د بهرام تیری په دا دی په بدی کښي
چي لړلی د دنیا په محبت دی
خدای دي دا علت نصیب د هیچا نه کا
د دنیا محبت سر د هر علت دی
په دا هسي وخت چي دور د فساد دی
پلار ناحقه د فرزند په تربیت دی
چي خپل پلار شړي په تورو په لښکرو
په دا هسي زویو سل ځله لعنت دی
په یوه جنگ کی بهرام د اشرف خان لاسته ژوندی ورغی مگر هغه په غوړه ژبه ځان ورڅخه خلاص کړ، او اشرف خان یې وغولاوه. بالاخره یې اشرف خان د مغولو په بند کی واچاوه ، او هغوی د بېجاپور قلا ته واستاوه. اشرف خان هلته لس کاله تېر کړل ، او په پردېسۍ کی وفات سو. ۴۲ سیلیکشن راورټي ص ۱۴۴ البته خوشحال خان د اشرف خان څخه هم ښه زړه نه درلود، او د اشرف خان څخه دونه خپه وو چی یو ځل خو یې سلام ته د ورتللو اجازه ورنه کړه او د خانۍ بگړۍ یې په خپل لاس د اشرف خان د زوی افضل خان پر سر کړه. ۴۳ تاریخ مرصع ص ۳۵۰
که څه هم چي د اشرف خان له بندي کیدلو څخه وروسته، چي هغه هم د بهرام د شیطانت له امله وو، په اشرف خان پسي ډیر ارمان کوي، خو یو وخت له هغه څخه هم دونه مرور وو چي په خپلو زامنو کي یې نامرد باله. اشرف خان هم یو ځل په خپل پلار پسي توره را وایستله، البته د دواړو لښکرو ترمنځ جګړه ونه سوه او خبره په سوله پای ته ورسیده. خوشحال خان له خپلو ډیرو زامنو څخه خپه دی؛ او په هغوی کي یې له اشرف خان څخه زیاته ګیله کیږي.
زه غلیم د اورنګ زیب یم
سر په غره په بیابان
زه په ننګ د پښتانه یم
دوی نیولي مغولان
لکه سپي هسي جار وزي
د مغول په آش و نان
د منصب په اضافو دي
تل په ما پسي روان
چي په واړو کي ارشد دی
نن یادیږي اشرف خان
د مور پلار نیکه ته نه دی
دا ناکس دی لا بل شان
په ژوندون مي خپل ځای ورکړ
باندي زه شوم مهربان
زر یې ټول کړل په لکونو
طبیلې یې عراقیان
لوی زما په نوم په توره
خواروي مي فرزندان
د خپل ځان په شیرازی دی
تار په تار برادران
نور لایق زویه مي نور دي
ولي خدای کړل کشران
زین د زرو په خره پروت دی
په ښه آس باندي پالان
خوشحال خان د پښتنو او په خاصه توگه د خټکو د قبیلې د یوموټی کولو دپاره ډېري هلی ځلی وکړې، مگر لږترلږه د خپلی کورنۍ او حتی د خپلو زامنو په یو موټی کولو بریالی نه سو. خوشحال خان د مغولو خدمت پرې ایښی وو، مگرد پښتنو تر غوږونو یا د ده ږغ نه رسېدی او یا یې غوږونه کاڼه ورباندی اچولي وه.
د مغول منصب می پرېښو هسی خوښ یم
لکه خلاص د لویه بنده بندیوان شي
دا نادره عقیده لکه زما ده
لا عجب که بل پیدا هسی افغان شی
که می چېری ننگیالي په لاسو کښېوزي
پرې به لیری دا زما د زړه ارمان شی
ومغول و ته به هسی کار ښکاره کړم
چی راضی راڅخه روح د فرید خان شی
په دې کی شک نسته چی فرید خان، یا سوری شېرشاه، د پښتنو په تاریخ کی یو هوښار پاچا او زړه ور جنرال وو او حتی بېگانه هم پر دې خبری اقرار دي چی د هند په ټول تاریخ کی، د انگرېزانو په شمول، هیڅ حکومت د دغه پټان هوښیاري نه درلوده. ٣۷ ډونسډ هیستوري آف انډیا ص ۴۳۳ خو خوشحال خان ته د فرید خان شرایط برابر نه وه. هغه په داسی سیمه او د زمان په داسی شرایطو کی ژوند کاوه چی ټول تاریخ یې د قبیلوي جنگونو غم لړلی داستان وو. هلته قبایلو د یوه بل کلي سوځولي وه او د یوه بل بندیان یې په بازارونو کی د غلامانو په څېر خرڅ کړي ول. هغه د خټکو په قبیله پوري اړه درلوده او پلار او نیکونو یې یا د تاریخی ضرورتونو او د خپلی قبیلې او خلکو د گټو څخه د دفاع په منظور او یا د خانۍ او منصبونو د امتیازاتو د ترلاسه کولو د پاره څلورنسله د مغولو خدمتونه کړي وه. خو کله چی خوشحال خان د مغولو په مقابل کی د مقاومت بیرغ پورته کړ نو د هغه خپلی قبیلې او حتی خپلو زامنو یې مخالفت وکړ او د مغولو په خدمت کی ودرېدل. حتی د خوشجال خان لمسي افضل خان، چی پلار یې د اورنگزېب په زندان کی وفات سو، تر مرگه پوری د مغولو دپاره توري ووهلې. د خوشحال خان زوی بهرام ، چی خوشحال خان یې بهرام بدفرجام بولي، مغولو ته دونه وفادار وو چی د مغولو دپاره یې د خپل پلارد وژلو او ژوندي نیولو په منظور لښکري ورباندی وروستلې. خو د دې زاړه زمري نیول یا وژل د بهرام تر وس تېره خبره وه. هغه په پنځه اویاکلنۍ کی د بهرام د پوځ مخی ته را ووت. پر لوړه غونډۍ ورته ودرېدی او په زوره یې ږغ کړه چی څوک مېړه سته چی مخي ته راسی. درې ورځی پرله پسې د بهرام په پوځ کی دونه مېړه پیدا نه سو چی پر هغه باندي د لاس پورته کولو زړه وکړی، او په پای کی ټول پوځ بیرته پر شا سو.۴۴ سیلیکشن راورټي ص ۱۴۶
تا هنر د سرداری نه زده بهرامه
سرداري دي په خپل دور کړه بد نامه
هم تمامي خیلخانې لره بلا شوې
هم خپل ځان لره بلا شوې بد فرجامه
تا طاهر د کم عقلۍ په جرګو مړ کړ
او فارغ شوې د طاهر له انتقامه
تا خپل ځان لره د مرګ رخنه پیدا کړه
خیلخانه دي په بد خوی کړه نا آرامه
په دا هسي بد خويي بې بخته نه یې
چي لا نه یې د خوني هاتي تر ژامه
مشر ورور دي په زندان کړ ته خاني کړې
دا خاني دي شه په ځان پوري حرامه
چي خانی ته دي هوس د زړه په زور کړ
لا ځاني وه ستا د زړه اندیښنه خامه
نور دي نوم زما د زویو په شمار مه شه
د خوشحال خټک وینا په دا تمامه
خوشحال خان د بهرام او مغولو د لاسه د خپل کلي او قلا پرېښودلو ته مجبور سو او بالاخره د اپرېدیو سیمی ته ولاړ او د اته اویا کالو په عمر د خپل کور او ټاټوبي څخه لیری په پردېسی کی وفات سو. هغه د ژوند ټول ارمانونه گورته ورسره یوړل، او په ژوند کی یې تقریبا هیچا نه پر چیغو غوږ ونیو او نه یې د توري تر سیوري لاندي پښتانه را غونډ سول.
زه یې چا لره وهم قدر یې چا زده
په اور وسوځه دا توري قلمونه
څه یوازي په ما ننگ راغلی نه دی
پښتانه ډېر دي په غرونه په رغونه
یا به واړه د مغولو درم پرېږدي
یا به زه هم په لاس واخلم درمونه
لکه څرنگه چی یوسفزیو ته د بابر د وخت څخه نیولې تر اورنگزېب او د هغه تر اولاد پوري د مغولو د ښمني په میراث پاته وه، او د ټولو هغو پښتنو او خانانو سره یې دښمني کوله چی د مغولو منصبونه یې خوړل؛ دغه راز خوشحال خان ته هم له یوسفزیو سره دښمني په میراث پاته وه او هم د مغولو منصب او د مغولو سره دوستي د څلورو نسلونو څخه په میراث ورته رسېدلې وه. د یوسفزیو سره د دښمنۍ پرېښودل د خوشحال خټک په وس پوره نه وه ، ځکه چی د هغوی سره په جنگ کی یې پلار مړ سوی وو او وجود یې پرهار پرهار سوی وو. هغه ته د پښتونوالي ننگ او خپلو تربرونو حکم کاوه چی ویني په وینو پرې مینځی. دغه راز د مغولو د منصب اودوستي پرېښودل هم د ده په اختیار کی نه وه. کله چی خوشحال خان د مغولو منصب پرېښود، نو نه د خټکو قبیلې او نه حتی د ده خپلو زامنو د هغه پیروي وکړه. او د ده زامنو او لمسیانو مغولو ته د خدمت کولو پرسر پر یوه بل تور ی را وایستلې. د ده زامن بهرام خان، اشرف خان، عبدالقادر خان، عابد خان، سعادت خان او د ده لمسیان افضل خان، نامدار خان، مکرم خان او د ده بې شمېره تربرونه د مغولو خدمت ته حاضر سول او د یوه بل ویني یې تویی کړې.
زما زویه د ننگ نه دي نمړی تار دي
پرې پوهېږم چی همه واړه مردار دي
نه یې لویه اندېښنه نه یې لوی کار شته
د مغلو و طباخ وته تیار دي
د منصب د اضافو خبری کاندي
په عزت په حرمت کله خبردار دي
اتفاق یگانگي یې سره نشته
همگي روان په بېله بېله لار دي
یو څرگند قابل هر گز په دوی کی نشته
که و دېرشو ته نزدې ځما په شمار دي
شکایت له نورو مه کوه خوشحاله
چی خپل زویه هم په ننگ له تا وېزار دي
خو کله چی یو سفزیو د خوشحال خان سره په دوستي کی وار دمخه کړ او له خپلو ټولو هغو وینو څخه چی خوشحال توی کړي وې تېر سول او د تنګسې په وخت کی یی د خوشحال خان کهول او ماشومان له سرایه څخه د یوسفزیو سیمو ته بوتلل او د مغولو له حملې څخه یې وساتل نو خوشحال خان هم تر مرگه پوری د یوسفزیو پر ضد توري ته لاس نه کړ. که څه هم چی د یوسفزیو څخه په عمومی صورت ښه زړه نه لری او په سوات نامه کی یې د یوسفزیو هر څه ته بد ویلي دي.
یا د سوات خاوري ګنده په کار د کشت دي
یا له ځایه یوسفزیه بد سرشت دي
ویش قسمت چي د وفا د مروت وو
یو سفزیه په دا کار کی بد قسمت وو
پول پیسه پکښی د واړو دین مذهب ده
اندیشه یی خود د سیم او د ذهب ده
خوشحال خان، لکه څرنګه چی په خپل یوه شعر کی یی ویلي دي چی ځینی څه لویی دعوې لرم په زړه کښي، ښایی لوی کارونه په خیال کی درلودل، او په دې لاره کی یی ښایی پر یوسفزیو باندي، چي هم په شمیرکي زیات او هم په توره تر ډیرو پښتنو بهتروه، ډیر حساب کړی وو مګر د هغه تلاښونو نتیجه ورنه کړه. که څه هم چي خوشحال خټک په دغه حال کي چي پښتنو په عمومي صورت او د غرونو اوسیدونکو پښتنو په خاصه توګه د مغولو په مقابل کي توري ته لاس کړی او هر ځای یې اور بل کړی دی، بیا هم د سولي د کوښښونو طرفدار دی او په فساد یا ښورښونو او جنګونو کي د پښتنو خیر نه ویني.
لویه چار د پښتانه د لاسه نه شي
مګر چار یی اسماني ده کمه کوزه
په فساد کښي هیڅ فایده نشته خوشحاله
د فساد سر کښي سر ښخ دي واښه دروزه
هغه چار چه عاقبت لره ښه نه وي
د هوښیارو په مذهب ده لا یجوزه
یوسفزیه ننګیالي پښتانه نه دي
د بې ننګو پښتنو له مینځه ووزه
یا د بنو په لور درومه ټوله وکړه
تر خوشابه پوري ملک کړه شنه ډډوزه
یا په کنج ګوښه عزلت کښېنه طاعت کړه
یا مکې لره ځه بس دا دري رموزه
خوشحال خان تر مرګه له یوسفزیو سره مخالف پاته سو خو تر مرګه یی بیا د هغوی په مقابل کي توري ته لاس نه کړ. د کابل صوبه دار مهابت خان، چی خوشحال خان یې د اورنگزېب له زندانه خلاص کړی وو، هغه ته وویل چی هزاری منصب او د یوسفزیو اربابي قبوله کړي او په یوسفزیو کی د لنگرکوټ د قلا په ساتلو کی مرسته ورسره وکړی. خوشحال خان ورته وویل چی ما د یوسفزیو د سرونو منارې جوړي کړې، مگر هغوی په بده ورځ کی زما د ناموس ساتنه وکړه او تر څنگ می ودرېدل. او د مغولو چی مي پنځوس کاله خدمت کړی وو بېگناه یې بندي کړم. زه څرنگه نن د مغولو د خدمت لپاره د یوسفزیو پر ضد توري ته لاس کړم او زه به په کومو سترگو د یوسفزیو دښمني کوم. ٣۹ تاریخ مرصع ص ۲۹۵
البته خوشحال خان د مهابت خان د یوه شخصی دوست په صفت هغه ته سلا ورکړه چی د لنگرکوټ د قلا له جوړولو څخه تېر سي. دا به د مغولو د پاره د ناسور زخم سي، نه به یې ساتلای سی او نه به یې خوشی کولای سی.۴۰ هغه کتاب هغه مخ
لنگرکوټ مغولو ساز کړ
زه په ننگه د افغان شوم
که یوسف وو که مندړ وو
د همه وو نگهبان شوم
د ایمل فتور آغاز شو
د مهمندو هم عنان شوم
د مغولو مي بلا شوه
غر په غر په کوهستان شوم
خپل اولس مي مغولي شو
نا امید له خاندان شوم
شوم بهرام مي د ځان غم شو
زه هم غم د ده د ځان شوم
په څو کاله دا شورش وو
په ملکونو سر ګردان شوم
دی لښکر راپسي بیايي
زه له ده نه ګریزان شوم
ناخلف را پسي سر دی
زه په کوه په بیابان شوم
چي مي بد زوول له ځانه
خود په خود بلا د ځان شوم
که مي اړوي له هوډه
نه یم مرد که ترې ترسان شم
واړه وشول شپاړس کاله
چي په دا طور بریشان شوم
په اته شپیته کښي زه یم
پسرلی تیر شو خزان شوم
دا هم هیڅ که په دا عمر
د آسمان په سود و زیان شوم
خوشحال خان ته د مغولو د خدمت پرېښودلو یوه لویه شخصي صدمه دا ورسوله چی خاني او قدرت یې له لاسه ولاړ. د هغه خپله قبیله د هغه پر زامنو او لمسیانو را ټوله سوه، او له خټکو پرته، نورو قبایلو او قومونو ځکه دی د مشر په حيث منلای نه سو چی هغوی ټولو خپل مشران درلودل او ده ته یې ایله د یوه محترم سپین ږیری او قدرمن مېلمه په سترگه وکتل.
د مشرتوب حساب پر خانۍ او د خانۍ حساب پر ډوډۍ او سړیو کېدی. او له خوشحال خان سره دا دواړه نه وه. سړي په خپله مخه تللي وه او خپل قوم یې شا وراړولې وه، او ډوډۍ د خانۍ او جاگیر د تللو سره د لاسه وتلې وه.
زه له خپله بخته چا وته فریاد کړم
چی پرون یې را ته مخ وو نن یې شا کړه
خوشحال خان غوښتل چی ټول پښتون قام یې پر خبره غوږ ونیسی، او په وینا یې عمل وکړي. له هغه سره ډېری لویی طرحی او نقشې ورسره وې.
لا په خوب کی په لړزه پرېوزي له کټه
چی د چا تر غوږو زما د توري شرنگ دی
ځینی څه لویی دعوې لرم په زړه کي
ولي څه کړم چی پښتون واړه بې ننگ دی
مگر له بده مرغه چی پښتون اولس ته د ده ږغ رسېدلای نه سو او قوم په داسی حالت کی وو چی حتی قومی مشرانو خپل قوم او قبایل د توري، مېړونو او مال په زور د ځانونو تابع کول او خپلی خانۍ یې په منلې.
اتفاق په پښتانه کی پیدا نه شو
گنی ما به د مغول گرېوان پاره کړ
هغه کلي په کلي وگرځېدی ، د هر چا دراوزې یې وټکولې، هر چاته یې گرېوان څیری کړ مگر فایده یې ونه کړه.
تیراه می ولیده راغلم تر سواته
پښتون می ولید دا لوی لوی ذاته
عقل همت می د چا ونه لیده
په بیرته راغلم ناست یم ملا ماته
دا منصبونه دا انعامونه
واړه زیندۍ دي واړه دامونه
پښتون مغول به سره یو نه شی
خوشحال یې مه وینه دا اکرامونه
البته دا یوازي خوشحال خان وو چی د ټولو پښتنو د یوکیدلو په ضرورت پوهیدی او دا ورته معلومه وه چي تر څو پوري پښتانه په خپله سیمه او کهاله کي د یوه بل له دښمنی څخه لاس وانه خلي او پر یوه مرکز باندي را غونډ نه سي نو همدا د یوه او بل د کورونو ورانول، د خیبر د لويي لاري بندول، د مغولو پر عسکرو او چوڼیو باندي دلته هلته حملې کول او په نتیجه کي د مغولو د منظمو او لویو پوځونو د لاسه د درنو تلفاتو لیدل به تر قیامته پوري دوام لري.غم لړلي پیښي به تکراریږي او نتیجه به یې معلومه نه وي. پښتنو، له ډیره وخته، په خپله پراخه سیمه کي یوه مشترک او مرکزي دو لت ته ضرورت درلود، او مغولو، د زمان په خاصه مقطع کي، د پښتنو د یوه مشترک هیواد او یوه مرکزي حکومت د جوړیدلو مخه نیوله؛ خکه چي دغه راز یو هیواد د مغولو د ، دهغه زمان، په قلمرو کي جوړیدی، او د هغوی د امپراطوری حدود او ګټي یې په خطر کي اچولې. دا خبره به په هغه وخت کي ښايي ټولو هوښیارو پښتنو ته معلومه وه مگر له بده مرغه چی پښتانه په داسی تاریخی او اجتماعی شرایطو کی وه چی د یوه خاص مشر تر بیرغ لاندی د را ټولېدلو امکان یې موجود نه وو. د پښتنو چاري د لویو او وړو خانانو او قومی مشرانو په لاس کی وې او تر یوه لوی او عمومی بیرغ لاندی راغونډېدلو د قومی خانانو گټو ته صدمه رسوله. پښتنو یوازي هغه وخت اتحاد کاوه چی د ټولو ناموس او مال ته به گډ خطر پېښ سو. او کله چی به هغه خطر لیری سو نو ټول قبایل به بیرته پر خپلو لارو تلل؛ او هري یوې قبیلې د خپلو ګټو ساتنه کوله.
په ۱۶۷۲ کال کي د کابل د صوبه دار محمد امین خان، چي د اورنګ زیب د مشهور جنرال او باوري سپه سالار میرجمله زوی وو، د یوه حکمران حسین بیګ خان عسکرو د ساپیو ښځو ته سپکي سپوري ویلي وې. پښتنو په عوض کي د حسین بیګ خان څو تنه عسکر ووژل. حسین بیګ خان د ساپیو څخه د دغو قاتلانو د ورسپارلو غوښتنه وکړه. ساپیو ونه منله. حسین بیګ خان، ساپیو ته د سزا ورکولو لپاره، د هغي سیمي د شاوخوا پښتنو لښکر جوړ کړ. پښتانه چي په اصلي کیسه خبر سول او په دې پوه سول چي خبره د ناموس ده، نو یې ساپیو ته احوال واستاوه چي زموږ ستاسي سره غرض نسته. موږ به د جنګ په پیل کي شکست وکړو؛ نور نو تاسي پوه سه او د مغولو لښکري. په هغه جنګ کي د حسین بیګ لښکرو ته ډیر درانه تلفات ورسیدل او د کابل صوبه دار محمد امین خان، چي دا وخت په پیښور کي وو، او کابل ته د تللو وخت یې را رسیدلی وو، د ساپیو څخه د کسات اخیستلو په فکر کي سو. د سیمي ټولو خانانو او مشرا، چي ده د سلا مشورې لپاره ور بللي وه، له ده سره پر ساپیو باندي د حملې کولو او هغوی ته د سزا ورکولو خبره ورسره خوښه کړه. خو کله چي یې له خوشحال خان څخه پوښتنه وکړه هغه ورته وویل چي دا حمله دي نه کوي ځکه چي په دې جنګ کي د مغولو د صوبه دار بې آبه کیدل ممکن دي. څرنګه چي محمد امین خان د اورنګ زیب له بنده څخه د خوشحال خټګ په خوشي کولو کي هلي ځلي کړي وې نو خوشحال خان ته یې د پیغور په ډول وویل چي یوه سړي یخ وهلی مار په توبره کي واچاوه؛ کله چي مار تود سو لومړی یې هغه سړی وچیچی چي نیکي یې ورسره کړې وه. پر خوشحال خان باندي دا خبره بده ولګیده او ورته وې ویل چي خبره داسي وي نو زه به مخکي سم او ته را پسي راځه. که څه هم چي خوشحال پخوا ویلي وه:
پسله بنده دی دا عزم
د خوشحال د خاطر جزم
یا نیولی مخ مکې ته
یا مغولو سره رزم
خو لکه مخکي چي مو وویل د مغولو سره د رزم لپاره له هغه سره قوم، سړي او قدرت پاته نه وو، او د محمد امین خان پوځ پخپله زیاتره د شاوخوا پښتنو څخه جوړ وو. که څه هم چي د محمد امین خان فیصله د خوشحال خان د ارادې او سلا مشورې په خلاف وه، خو هغه د مجبوریتونو له مخي له دغه پوځ سره ملګری سو. کله چي د محمد امین خان پوځونه د پښتنو غرنیو مورچو ته ورسیدل پښتنو قبایلو د خیبر په دره کی د لنډي کوتل او لنډي خانې تر منځ داسی حمله ورباندی وکړه چی د محمد امین خان ټول پوځ په یوه ورځ تباه سو . لس زره تنه یې ووژل سول او شل زره تنه عسکر او د هغوی ماشومان پښتنو ته بندیان په لاس ورغلل. د محمد امین خان خپل ماشومان څوک په جنګ کي ووژل سول او څوک د پښتنو په لاس بندیان سول؛ او ټولی خزانې او وسلې یې د پښتنو لاسته ورغلې. د افضل خان خټک په قول مفلس پښتانه هر یو محمد امین خان سو او محمد امین خان مفلس سو. ۴۱ تاریخ مرصع ص ص ۲۹۶-۲۹۸
مکافات د کوم ګناه د کوم شامت دی
چی ټبر د میر جمله شو درست ډبر
نه په ډیر ده نه په لږ د خدای په کړه ده
لږ لښکر په ډیر لښکر مومي ظفر
څه شینواري څه مومند څه اپریدي وو
چی یی مات کړ د صوبې واړه لښکر
دا توپان چي په مغولو باندی ساز شو
په کشتن په ولجو هیڅ مه کړه نظر
که آسونه که فیلان که اسبابونه
په انبار انبار سپین زر وو یا سره زر
هغه ښې پري پیکري د پالکیو
همګي پرې پوري لال وو در ګوهر
په زرګونو پښتنو کړې تر ځان لاندي
دا به څوک کا د مغول له زړه بدر
دا کینه به یو په سله ترې وباسي
که یی لاس شي په جمله پښتانه بر
له دې جنګ څخه وروسته، اورنګزیب مهابت خان له دکن څخه را وباله او د کابل صوبه داري یې هغه ته وسپارله. محمد امین خان یې د ګجرات صوبه دار کړ.
مهابت خان کابل ته په لاره کي خوشحال خان ته، چي په دغه وخت کي ډیر سپین .یری وو، بلنه ورکړه چي له ده سره ملګری سي او په راتلونکو اقداماتو او عملیاتو کي برخه ورسره واخلي؛ خوشخال خان د هغه بلنه ونه منله او دا شعر یې ووایه:
را معلوم شو د اورنګ عدل و انصاف
د ده ښه مسلماني ښه اعتکاف
سکه وروڼه وار په وار واړه وژلي
پلار په بند کي اچولی په مصاف
که هزار ځله څوک سر وهي په مځکه
یا په صوم تر شمزیه ورولي ناف
څو دي نیت د ښه عمل سره جوړ نه شي
عبادت طاعت دي واړه دی خلاف
چي د ژبي لار یوه د زړه یې بله
په چاړه یې شه ځیګر شګاف شګاف
مار به تن د پاسه ښه ښایسته روغ وي
ولي ننه اندرون لري ناصاف
میړني په کرده ډیر ویل يې لږ وي
د نامردو لږ عمل وي ډیر یې لاف
که دلې د خوشحال لاس په ظالم نشته
د قیامت په ورځ یې خدای مه کړه معاف
مهابت خان د خیبر له لاري کابل ته تیر سو او پر افغانانو باندي یې حمله ونه کړه. اورنګزیب ته د مهابت خان دې عمل خوند ورنه کړ خو څه یې ورته ونه ویل. مهابت خان د ۱۶۷۳ کال د فبروري په میاشت کي خپل پرکټي( بچه اندر) شجاعت خان او راجا جسونت سینګه، له ډیرو زیاتو لښکرو سره، د پښتنو د ځپلو لپاره ولیږل. ۴۲ نوټس ص ۸۹۹
په همدغه کال د ګنداب په سیمه کي د شجاعت خان او د ایمل خان اپریدي د اولسي لښکرو ترمنځ په یوه سخت جنګ کي شجاعت خان ووژل سو او جسونت سینګهـ وتښتیدی. ۴۳ نوټس ۴۰۲
البته د مغولو په مقابل کي د پښتنو قومونو دغه راز اتحادونو او له هغوی څخه د جنګونو د میدانونو ګټلو ډېر زیات پایښت نه کاوه او کله چی به فتح د پښتنو په نصیب سوه نو پښتنو به ټولو خپلو سیمو او کلیو ته مخه کړه. او کله چی به بیرته د مغولو انتقامي او منظمو پوځونو حمله ورباندی وکړه نو کله منارونه به یې ور جوړ کړل. د دې خبری یو علت دا هم وو چی پښتانه د یوه حکومت او منظم دایمی پلان د لاندی نه جنگېدل او منظم او دایمی پوځ یې نه درلود. هغوی زیاتره هغه وخت جنگونه کول او جنگ
 |
 |
 |
