ليکوال: د اسلام ستر عالم او فیلسوف هارون یحی
دا د ليکوال د هغه کتاب اتلسمه برخه ده چې د "’تکامل’ له درغلۍ ډکه تيوري" تر نامه لاندې ګڼو ژبو ته ژباړل شوی دی او دا دی زه يې د اتلسمې برخې ژباړه ستاسې مطالعې ته وړاندې کوم.
د زمان نسبيت او د تقدير حقيقت
د زمان ادراک
هغه ادراک ته چې موږ زمان وايو په حقيقت کې يو ميتود دی چې په مرسته يې يو حرکت له بل سره مقايسه کيږي. موږ دا د یوې بيلګې په مرسته روښانه کولی شو. د بيلګې په توګه، کله چې یو سړی يوه شي ته ګوتې وروړي، يو ځانګړی غږ اوري. او کله چې پنځه دقيقې وروسته بيا همدې جسم ته ډکه ورکړي، يو بل غږ اوري. له دې ځايه دا سړی درک کوي چې د لومړي او دويم غږ تر منځ فاصله موجوده ده، او دې فاصلې ته "زمان" وايي. په همدې وخت کې دی يو بل غږ اوري او هغه غږ چې يې له دې وړاندې اوريدلی و نور دده په حافظه کې د يوه يادښت او يا د معلوماتو د یوې برخې په توګه پاتې دی. دا سړی د "زمان" ادراک په حافظه کې د پرتو معلوماتو او د هغو شيبو د مقايسه کولو څخه رامنځته کوي چې د ده په ژوند کې جريان لري. که دا مقايسه جوړه نشي نو د زمان ادراک هم نشي رامنځته کيدی.
په همدې ډول يو سړی د هغه چا مقايسه هم کوي چې يوې خونې ته د دروازې له لارې ننوزي او پر يوه چرخي چوکۍ د خونې په منځ کې کښيني. هغه وخت چې دا سړی پر څرخي چوکۍ کښيني، هغه انځورونه چې د درواز له لارې خونې ته د ننوتلو، په خونه کې د ګرځيدلو، او د څرخي چوکۍ پر لور د تګ په اړه و اوس په دماغ کې د معلوماتو پر يوې برخې بدل شوي دي. اوس نو د زمان ادراک هلته رامنځته کيږي چې سړی د دې سړي پر چوکۍ کښيناستل له هغو معلوماتو سره مقايسه کړي چې دده په دماغ کې پراته دي.
لنډه دا چې زمان د هغو معلوماتو له مقايسې څخه رامنځته کیږي چې په دماغ کې پراته دي. که سړي حافظه نه درلودی، نو دماغ به يې دا ډول تعبيرونه نشو کولی او له دې کبله د زمان ادراک هم نه رامنځته کيده. دا چې ولې يو سړی خپل عمر ديرش کاله ټاکي له دې کبله دی چې دې سړي پخپله حافظه کې د ديرشو کلونو هومره معلومات راټول کړي دي. که حافظه يې موجوده نه وی، نو هغه به د تيرو وختونو په اړه هيڅ فکر نشو کولی او يوازې هغه "شیبه" به يې تجربه کوله چې همدا مهال يې ژوند په کې کاوه.
د زمان د نشتوالي علمي څيړنه
راځئ چې دا موضوع د بيلابيلو ساينسپوهانو او علماؤ د تشريحاتو په راخيستلو سره چې د همدې موضوع په اړه يې وړاندې کړي دي روښانه کړو. د دې موضوع په اړه چې وخت پر شا بهيږي، وتلی مفکر او د نوبل جايزې ګټونکی، د جنيټیک پروفيسر، فرانسوا يعقوب François Jacob پخپل کتاب احتمالات او واقعيتونه Le Jeu des Possibles کې داسې وايي:
"يو فلم که پر شا وچليږي دا شونتيا رامنځته کوي چې یوه داسې نړۍ تصور کړو چې په هغې کې وخت پر شا روان دی. موږ يوه داسې نړۍ وینو چې په هغې کې شدې له کافي څخه جلا کيږي او له پيالې هم بيرون دانګي چې ځان د شدو کټوې ته ورسوي؛ یوه داسې نړۍ وينو چې په هغې کې د رڼا پلوشې له ديوالونو راټولیږي او د رڼا د يوې منبع څخه د خپريدو پر ځای يوه ټکي ته راټوليږي؛ يوه نړۍ چې په هغې کې ډبره د اوبو د بې شميره څاڅکو په مرسته له اوبو راپورته کيږي او د سړي ورغوي ته راستنيږي. خو په داسې يوه نړۍ کې هم چې وخت دا ډول سرچپه ځانګړنې خپلوي، زموږ د دماغ پروسس او په هغه ډول چې زموږ حافظه معلومات تعبيروي کټ مټ هماغسې سرچپه کار کوي. دا حقيقت د تير، راتلونکي او د حاضر وخت په برخه کې هم صدق کوي."
څرنګه چې زموږ دماغ د پيښو له يوې نړۍ سره روږدی دی، که څه هم نړۍ هغسې په شا نه ځي لکه چې پورته وویل شول، خو بیا هم موږ داسې فکر کوو چې وخت تل مخ پر وړاندې روان دی. خو، دا هغه پريکړه ده چې دماغ ته رسيدلې ده ځکه نو په بشپړه توګه نسبي ده. په حقيقت کې موږ نه پوهیږو چې وخت څه ډول روان او يا اصلاً روان دی او که نه. دا ښيي چې وخت اصلاً يو مطلق شی نه بلکې د ادراک يو ډول دی.
د زمان نسبیت يو داسې حقيقت دی چې د شلمې پيړۍ يوه وتلي فزيکپوه، البرټ اينشټاين Albert Einstein يې هم پخلی کړی دی. لینکولن بارنيټ Lincoln Barnett په خپل کتاب، کاينات او ډاکتر اينشټاين The Universe and Dr. Einstein، کې ليکي:
د مطلقې فضا تر څنګ آينشټاين د ټول عالم د يوه ثابت، يوشان او نه بدليدونکي زماني بهير څخه د مطلق زمان مفهوم، چې له لايتناهي تير څخه لايتناهي راتلونکي پورې جريان لري، هم له منځه ويوړ. زياتره خيره والی چې د نسبيت له تيورۍ چاپير دی له دې راپورته کيږي چې خلک متردد دي چې آيا د زمان حس هم د رنګونو د حس په څير یو ډول برداشت دی؟ فقد لکه فضا چې هم د مادي اجسامو يو ممکنه ترتيب دی نو زمان هم په همدې ډول د پيښو يو ممکنه ترتیب دی. د زمان نسبيت د آينشټاين په خپله وينا کې ډ یر ښه بيان شوی دی: "هغه وايي چې د يو سړي تجربه موږ ته داسې ښکاري لکه چې په يو لړ پيښو کې ترتيب شوې وي؛ په دې لړۍ کې هره فردي پيښه چې زموږ په ياد کې ده د "وړاندې" او "وروسته" معيار پر بنسـټ موږ ته په ځانګړي ترتيب کې ښکاري. له دې کبله هر فرد لپاره ‘خپل زمان’ يا نسبي زمان وجود لري. دا پخپله نشي اندازه کيدی. بې له شکه چې زه اعداد له پيښو سره ملګري کولی شم، په دې ترتيب چې زه يو لوی عدد د وروستۍ پيښې پورې او بيا د وړاندينۍ پيښې پورې تړم."
لکه چې د بارنيټ په کتاب کې راغلي دي، آینشټاين پخپله دې ته اشاره کړې ده چې "مکان او زمان دواړه يو ډول ادراکات دي چې د رنګ، شکل او جسامت د مفاهيمو له شعوره بيل نه دي." د نسبيت ټوليزې تيورۍ ته په پام سره، "زمان له هغو پيښو خپلواک نه دی چې په مرسته يې اندازه کيږي."
د زمان د بهير سرعت هغو پيښو ته په پام سره توپير کوي چې موږ يې د اندازې لپاره کارؤ. ځکه چې د انسان په بدن کې داسې ساعت نشته چې په دقيق ډول معلوم کړي چې وخت څومره چټګ درومي. لکه چې لينکولن بارنيټ لیکي "فقد لکه د سترګو پرته چې رنګ وجود نه لري او نشي تشخيصیدي، نو يوه شيبه، يو ساعت او یوه ورځ هم پرته له هغو پيښو چې اندازه يې پر کيږي، هيڅ نه دي."
د زمان نسبيت په خوب کې په خورا روښانه توګه تجربه کیږي. که څه هم هغه پيښې چې موږ يې په خوب کې وينو داسې ښکاري چې يو ساعت يې دوام کړی، خو په حقيقت کې دغه خوب څو دقيقې او يا څو ثانيې دوام کوي.
راځئ د يوې بیلګې په مرسته دا موضوع نوره هم روښانه کړو. فکر وکړﺉ چې موږ د یو ناټاکلي وخته پورې په يوه داسې خونه کې بند پاتې یو چې يوازې یوه ځانګړې جوړه شوې کړکۍ لري چې له هغې موږ یوازې د لمر راختل او پريوتل وينو او یو ساعت هم لرو چې په مرسته يې د وخت بهير اندازه کوو. یو څو ورځې وروسته به موږ په خونه کې د تير شوي وخت اټکل د همدې ساعت پر بنسټ او د لمر د راختلو او پريوتلو ته په پام سره کوو. له خونې د راوتلو وروسته موږ دې نتيجې ته رسيږو چې په خونه کې موږ درې ورځې تيرې کړي دي. خو هغه چا چې موږ بندیان کړي و وايي چې اصلاً دا يوازې دوه ورځې وې. په څه دليل؟ هغه "لمر" چې موږ مشاهده کاوه اصلاً د يوه سيموليشن ماشين په مرسته ستاسې نندارې ته ايښودل کيده او زموږ ساعت داسې عيار شوی و چې له عادي حالته يې تيز حرکت کاوه. ځکه نو زموږ محاسبه بې مانا ده.
دا مثال ښيي هغه معلومات چې موږ يې د زمان د بهير د اندازې په اړه لرو پر نسبي ماخذونو پورې اړه لري. د زمان نسبيت يو داسې ساينسي حقيقت دی چې په ساينسي ميتودولوژي هم ثابت شوی دی. د آينشټاين د ټوليز نسبيت تيوري په دې نظر ده چې د زمان سرعت د يو جسم د سرعت او د جاذبې د قوې د مرکز نه د لرې کيدو ته په پام سره توپير کوي. سرعت چې څومره زياتيږي زمان هومره کميږي او يا لنډيږي؛ او دومره راکميږي چې ته به وايې د "دريدلو" نقطې ته رسيدلی دی.
راځئ چې دا خبره په هغه بيلګه روښانه کړو چې آينشټاين پخپله وړاندې کړې ده. دوه غبرګوني نظر ته راولئ چې يو يې پر ځمکه پاتې کيږي او بل يې په فضا کې نور ته په نږدې سرعت سفر کوي. کله چې هغه بيرته راستون شي وبه ويني چې د هغه ورور له ده ډير زيات زوړ شوی دی. د دې دليل دا دی چې د هغه سړي لپاره چې په فضا کې د نور په سرعت سفر کوي وخت ډير ورو تيريږي. همدا راز، په فضا کې د سفر کونکي پلار او پر مځکه د ميشت زوی مثال هم په همدې ډول دی، که پلار د سفر د پیل پر مهال ۲۷ کلن او زوی يې ۳ کلن و، نو که پلار د ځمکې پر وخت ۳۰ کاله وروسته له فضا راستون شي، د هغه زوی به ۳۳ کلن او پلار به يې ۳۰ کلن وي.
بايد يادونه وکړو چې د زمان دا نسبيت د ګړي پر تيزولو او ورو کولو او يا د کوم بل ميخانيکي سپرينګ د ورو کولو له لامله نه دی رامنځته شوی. بلکې دا په ګرد مادي سيسټم کې د بيلابيلو عملياتي دورو پايله ده چې د اتوم-لاندې بڅرکو هومره ژور ځي. په بله وينا، هغه څوک چې د وخت لنډوالی تجربه کوي داسې نه دی لکه د یو فلم انځورونه چې ورو ورو د سترګو له مخې تيريږي. که په داسې شرايطو وخت لڼد شي نو د يوه سړي د قلب ضربان، د حجرو ويش، د دماغ فعاليت او نور شيان د هغه سړي له خوځښته هم ورو کيږي چې په خپل ورځني ژوند کې بوخت دی او د وخت لنډون ته يې هيڅ پام نه دی. بلکې خبره دا ده چې دا لنډيز تر هغې نه معلوميږي چې تر منځ يې مقايسه ونه شي.
د زمان نسبيت د قرآن له نظره
معاصرې ساينسي موندنې موږ دې پايلې ته رسوي چې وخت يا زمان د مټرياليستانو د فرضيې برخلاف يو مطلق شی نه بلکې يو نسبي ادراک دی. هغه څه چې له دې هم جالبه دي دا دی چې دغه حقيقت چې تر شلمې پيړۍ پورې هم ساينس ته معلوم نه و، ۱۴ پيړۍ مخکې قرآن مؤمنانو ته بيان کړی و. په قرآن کې د زمان د نسبيت په اړه بيلابيل آیتونه راغلي دي. د ساينس له خوا دا ثابت شوی حقيقت چې زمان يو سايکولوژيک ادراک دی چې پر پيښو، حالاتو، او شرايطو پورې اړه لري د قرآن زياتو آیتونو پرې ټينګار کړی دی. د بيلګې په توګه لکه چې په قرآن کې راغلي دي د يو سړي ټول ژوند ډير لږ وخت بر ته نیسي:
يَوْمَ يَدْعُوكُمْ فَتَسْتَجِيبُونَ بِحَمْدِهِ وَتَظُنُّونَ إِنْ لَبِثْتُمْ إِلا قَلِيلا (الاسراء: ٥٢)
ژباړه: په کومه ورځ چې هغه تاسې د بيا ژوندون پر لور وبولي، نو تاسې ټول به د هغه د ثنا او ستايلو په حال راپورته شئ او ګمان به کوئ چې ډير لږ وخت مو تير کړی دیږ
وَيَوْمَ يَحْشُرُهُمْ كَأَنْ لَمْ يَلْبَثُوا إِلا سَاعَةً مِنَ النَّهَارِ يَتَعَارَفُونَ بَيْنَهُمْ قَدْ خَسِرَ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِلِقَاءِ اللَّهِ وَمَا كَانُوا مُهْتَدِينَ (يونس: ٤٥)
ژباړه: او هغه ورځ چې ټول خلک را يو ځای شي، (نو صحنه به داسې وي) لکه چې په دنيا کې يې پرته له يو ساعت څخه نور هيڅ وخت نه وي تير کړی، يو تر بله سره پيژني، په تحقیق سره هغه څوک زيانمن شوی دی چې له الله سره ملاقات يې دروغ ګاڼه او پر سمه لار نه و.
په ځينو آیتونو کې بيان شوي دي چې خلک وخت په بيلابيلو ډولونو درک کوي او ځينې وخت خلکو ته يو ډير لنډ مهال ډير اوږد ښکاري. دا لاندې خبرې چې په آخرت کې د هغوی د جزا پر مهال د دوی تر منځ تبادله کيږي د دې خبرې ډير ښه مثال دی:
قَالَ كَمْ لَبِثْتُمْ فِي الأرْضِ عَدَدَ سِنِينَ (١١٢) قَالُوا لَبِثْنَا يَوْمًا أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ فَاسْأَلِ الْعَادِّينَ (١١٣)قَالَ إِنْ لَبِثْتُمْ إِلا قَلِيلا لَوْ أَنَّكُمْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ (المؤمنون: ١١٤)
ژباړه: بيا به يې الله وپوښتي چې د څو کلونو لپاره پر ځمکه واست (١١٢) په ځواب کې به ووايي "ورځ يا څه برخه د ورځې، ته له حساب کونکو څخه پوښتنه وکړه" (١١٣) الله به پخپله وفرمایی "پرته له ډیر لږ وخت څخه مو هیڅ زیات درنګ نه دی کړی، کاشکی هغه وخت پر پوه شوي وای"(١١۴)
په ځينو نورو آیتونو کې راغلي دي چې وخت په مختلفو حالاتو کې مختلف سرعت لري:
وَيَسْتَعْجِلُونَكَ بِالْعَذَابِ وَلَنْ يُخْلِفَ اللَّهُ وَعْدَهُ وَإِنَّ يَوْمًا عِنْدَ رَبِّكَ كَأَلْفِ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ (الحج: ٤٧)
ژباړه: او ای پيغمبره! له تا څخه په تلوار سره عذاب غواړي او الله به هيڅکله له خپلې ژمنې مخالفت ونه کړي، خو دا يو حقيقت دی چې ستا د رب په نزد به يوه ورځ ستاسې په شمار له زرو کلونو سره برابره وي (۴۷)
تَعْرُجُ الْمَلائِكَةُ وَالرُّوحُ إِلَيْهِ فِي يَوْمٍ كَانَ مِقْدَارُهُ خَمْسِينَ أَلْفَ سَنَةٍ (المعارج: ٤)
ژباړه: ملائيکې او جبرائيل په هغه ورځ هغه ته ورخيژي چې ستاسې په شمار له پنځوسو زرو کلونو سره برابره ده (۴)
دا ټول آيتونه د زمان د نسبيت اصطلاح روښانه کوي. دا حقيقت چې يوازې په ۲۰مې پيړۍ کې د ساينس له خوا وموندل شو، او ۱۴ پيړۍ مخکې قرآن عزيز بشريت ته بیان کړی و د دې څرګندوی دی چې قرآن عزيز د هغه الله له خوا نازل شوی دی، چې ټول زمان او مکان يې احاطه کړی دی.
د قرآن ګڼ نور آيتونه بيانوي چې وخت يو ادراک دی. دا په ځانګړي ډول په قرآني کيسو کې ډير روښانه شوی دی. د بيلګې په توګه، الله جل جلاله اصحاب کهف چې په قرآن کې يې د مؤمنانو د يوې ډلې په توګه يادونه شوې ده، د څه د پاسه درې پيړيو پورې ويده وساتل. کله چې دوی راويښ کړی شول، دوی وويل چې د یو لنډ مهال لپاره په دې حال پاتې و ، او دوی ونشو شميرلی چې څومره وخت يې په خوب تير کړی دی:
فَضَرَبْنَا عَلَى آذَانِهِمْ فِي الْكَهْفِ سِنِينَ عَدَدًا (١١) ثُمَّ بَعَثْنَاهُمْ لِنَعْلَمَ أَيُّ الْحِزْبَيْنِ أَحْصَى لِمَا لَبِثُوا أَمَدًا (الکهف: ١٢)
ژباړه: موږ په همغه غار کې د زياتو کلونو لپاره د هغوی غوږونه ټپ کړل (١١) بيا مو راپورته کړل چې څرګنده کړو کومې يوې ډلې د دوی د خوب د مودې ښه اټکل کړی دی (١٢)
وَكَذَلِكَ بَعَثْنَاهُمْ لِيَتَسَاءَلُوا بَيْنَهُمْ قَالَ قَائِلٌ مِنْهُمْ كَمْ لَبِثْتُمْ قَالُوا لَبِثْنَا يَوْمًا أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ قَالُوا رَبُّكُمْ أَعْلَمُ بِمَا لَبِثْتُمْ ... (الکهف: ١٩)
ژباړه: او په دې توګه موږ دوی بيرته راپاڅول چې يو له بله پوښتنه وکړي، يوه يې نورو ته وويل "څومره ځنډ مو کړی دی"، هغوی وويل پوره يوه ورځ او يا له ورځې څخه لږ کم. بيا هغوی وويل چې رب مو ښه پوه دی چې څومره درنګ مو کړی دی...
په لاندې آیت کې بيان شوي حالات هغه شواهد دي چې ښيي وخت په حقيقت کې يو سايکولوجيک ادراک دی.
أَوْ كَالَّذِي مَرَّ عَلَى قَرْيَةٍ وَهِيَ خَاوِيَةٌ عَلَى عُرُوشِهَا قَالَ أَنَّى يُحْيِي هَذِهِ اللَّهُ بَعْدَ مَوْتِهَا فَأَمَاتَهُ اللَّهُ مِائَةَ عَامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ قَالَ كَمْ لَبِثْتَ قَالَ لَبِثْتُ يَوْمًا أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ قَالَ بَلْ لَبِثْتَ مِائَةَ عَامٍ فَانْظُرْ إِلَى طَعَامِكَ وَشَرَابِكَ لَمْ يَتَسَنَّهْ وَانْظُرْ إِلَى حِمَارِكَ وَلِنَجْعَلَكَ آيَةً لِلنَّاسِ وَانْظُرْ إِلَى الْعِظَامِ كَيْفَ نُنْشِزُهَا ثُمَّ نَكْسُوهَا لَحْمًا فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ قَالَ أَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ (البقرة: ٢٥٩)
ژباړه: او آیا تا ته د هغه سړي کيسه نه ده معلومه چې له يوه داسې کلي تيریده چې چتونه يې پرمخ راپريوتي وو، نو وې ويل چې دا ړنګ شوی کلی به الله څه ډول بيرته ودان کړي؟ نو ځای پر ځای الله د سلو کلونو لپاره مړ کړ، بيا يې را ژوندی کړل او ورته يې وويل "د څومره وخت لپاره دې درنګ کړی دی" هغه وويل چې پوره ورځ او يا له ورځې څخه څه کم وخت مې درنګ کړی دی. الله پاک ورته وفرمايل "نه، سل کلونه دې دلته تير کړي دي، خوراک او څښاک ته دې وګوره چې هیڅ خراب شوي نه دي او خره ته دې وګوره، او د دې لپاره چې موږ تا د خلکو لپاره يوه نښه وګرځوو اوس هغو هډوکو ته وګوره چې څه ډول يې موږ خوځوو او بیا غوښه ور اغوندو، نو کله چې ټوله پيښه ورته څرګنده شوه وې ويل زه ښه پوهيږم چې الله پاک پر هر څه ښه توانا دی"
دا پورته آیت په څرګند ډول ټينګار کوي چې الله چې وخت يې خلق کړی دی، پخپله د وخت پورې محدود نه دی. خو له بلې خوا انسان په وخت پورې چې الله ورته ټاکلی دی محدود دی. لکه چې په آیت کې هم راغلي دي، سړی ان د دې توان نه لري چې پوه شي څومره وخت ويده پاتې دی. که په داسې حالاتو کې بیا هم سړی دعوا کوي چې وخت مطلق دی (لکه مټرياليستان چې د ناوړه ذهنيت له کبله داسې فکر کوي) له منطق او استدلال نه به ډير لرې وي.
د زمان نسبيت د تقدير حقيقت روښانه کوي
لکه چې موږ د وخت د نسبيت او له هغو آیتونو چې دې پورې اړه لری پوهيږو، وخت يو مطلق شی نه دی بلکې هغه څه دی چې ادراکاتو ته په پام سره توپير کوي. د بيلګې په توګه د زمان هغه فاصله چې زموږ لپاره ميليونونه کاله اوږده ده د الله په نزد يوه لحظه ده. زموږ ۵۰ زره کاله وخت د حضرت جبراﺉيل عليه السلام او نورو ملاﺉيکو لپاره يوازې يوه ورځ ده.
دا حقيقت د تقدير د مفهوم په پوهيدو کې ډير مهم دی. تقدير په دې مانا دی چې الله هره واحده پيښه، که هغه تيره، اوسمهال او راتلونکي کې وي په "یوه شيبه" کې پيدا کړې ده. په دې مانا چې هره پيښه د کايناتو له خلقته تر قيامته، د الله په نزد پيښې شوې او ترسره شوي دي. د خلکو يو پام وړ شمير د تقدير حقيقت نشي درک کولی. دوی نشي پوهيدی چې الله څه ډول په هغو پيښو پوهيږي چې لا نه دي پيښې شوي او دا چې تيرې او راتلونکې پيښې څه ډول د الله په نزد ترسره شوي دي. زموږ په نزد هغه څه چې نه دي ترسره شوي هغه پيښې دي چې لا نه دي پيښې شوي. دا ځکه چې موږ خپل ژوند هغه وخت ته په تړاؤ سره تيروو چې الله خلق کړی دی او موږ پرته له هغه معلوماتو چې زموږ به حافظه کې دي په بل څه نه پوهيږو.
څرنګه چې موږ د دې نړۍ په ازمايښتځای کې پراته يو، الله تر اوسه د هغو شيانو يادښت زموږ حافظې ته نه دی اچولی چې موږ يې "راتلونکې" پيښې ګڼو. له دې کبله موږ نه پوهيږو چې په راتلونکي کې به څه پيښيږي. خو الله زمان او مکان پورې محدود نه دی؛ دا الله دی چې هر څه يې له وړاندې له نشته پيدا کړي دي. له دې کبله، تير، حاضر او راتلونکی ټول الله ته يو ډول دي. د هغه په نزد هر څه له وړاندې پيښ شوي دي؛ هغه اړتيا نه لري چې د یو عمل پايلې ته منتظر پاتې شي. د یوې پيښې اول او آخر ټول د هغه په نزد په يوه شيبه کې ترسره کيږي. د بيلګې په توګه الله فرعون ته د حضرت موسی علیه السلام له ليږلو وړاندې او ان د موسی علیه السلام د پيدايښت او مخکې له دې چې مصر يو شاهي دولت شي پوهيده چې د فرعون انجام به څه وي؛ او دا ټولې پيښې د فرعون له پای سره يو ځای، د الله په نزد په يوه شيبه کې ترسره شوې دي. د دې تر څنګ د الله لپاره د تيرو شيانو د راپه يادولو په څير څه نشته؛ بلکې تير او راتلونکي دواړه د الله لپاره حاضر دي. هر څه د الله په نزد په يوه شيبه کې شتون لري.
که موږ خپل ژوند له يوه فلم سره تشبیه کړو، نو موږ يې داسې وينو لکه چې يو ويډيو کيسټ پرته له دې چې د تيرولو (تيزولو) امکانات يې ولرو، ګورو. خو الله ټول فيلم په يوه شیبه کې ويني؛ دا الله دی چې ژوند يې پيدا کړی او ټول جزيات يې ورته ټاکلي دي. لکه موږ چې د يوه خطکش سر، منځ او آخر په يو ځل ليدلی شو، نو الله هغه ټول زمان چې موږ په کې محدود يو له اوله تر آخره په شيبه کې احاطه کوي. خو انسان يوازې هغه وخت دا پيښې تجربه کوي چې کله هغه ټاکلی وخت راورسيږي چې دی يې بايد خپل برخليک وويني. په دې نړۍ کې د ټولو خلکو تقدير په همدې ډول دی. هر هغه څوک چې يو ځل خلق شوی دی او يا به خلق کيږي، په دې نړۍ کې وي او که په راتلونکې هغې کې، له ټولو جزیاتو سره د الله په نظر کې دي. د ټولو ژونديو موجوداتو، سيارو، نباتاتو او نورو شيانو برخليک د ميليونونو انسانانو له برخليک سره يو ځای په ابدي ډول له الله سره محفوظ دي. دا به پرته له دې چې کم او يا له منځه لاړ شي همداسې محفوظ پاتې وي. د تقدير حقيقت د الله د ابدي سترتوب، قدرت، ځواک او د هغه د نوم الحافظ له نښو څخه یوه ده.
د تيرې زمانې مفهوم له هغو معلومات رامنځته کيږي چې زموږ په حافظه کې دي
د هغو وړانديزونو له کبله چې موږ يې ترلاسه کوو داسې فکر کوو چې موږ د وخت په بيلابيلو برخو کې ژوند کوو چې تيره زمانه، حاضره او راتلونکې زمانې په نامه ياديږي. خولکه چې مخکې مو يادونه وکړه، يوازينی دليل چې موږ "تيره زمانه" پيژنو دا دی چې مختلف شيان زموږ په حافظه کې ځای په ځای شوي دي. د بيلګې په توګه، هغه شيبه چې موږ په ابتدايي ښوونځي کې داخليږو زموږ په حافظه کې د معلوماتو يوه برخه جوړوي او له دې کبله يې موږ د تيرې زمانې د يوې پيښې په توګه درک کوو. خو، راتلونکې پيښې زموږ په حافظه کې نشته. له دې کبله، موږ دغه شيان چې تر اوسه يې لا نه پيژنو هغه شيان ګڼو چې په راتلونکي کې به پيښيږي او يا تجربه کيږي. خو څرنګه چې تير زموږ په نظر تجربه شوی دی، راتلونکی هم په همدې ډول دی، خو څرنګه چې پيښې يې لا زموږ حافظې ته نه دي ورکړل شوې له دې کبله يې په اړه نه پوهيږي.
که الله راتلونکې پيښې زموږ حافظې ته واچوي نو راتلونکی به د تيرې زمانې بڼه غوره کړي. د بيلګې په توګه، يو ديرش کلن سړی د ديرشو کلونو يادداشت او پيښې په خپله حافظه کې لري او له دې کبله فکر کوي چې ديرش کاله عمر لري. که د ديرشو او اويا کلونو تر منځ پيښې هم د دې سړي په حافظه کې اچول شوې وای، نو دا تير شوي ديرش کاله او هغه راتلونکی چې د ديرشو او اويا کلونو تر منځ دی هم د هغه تيره زمانه ګرځيدلې وی. په داسې حالاتو کې به تيره او راتلونکې زمانه دواړه د هغه په حافظه کې موجوده وای او دواړه به د هغه لپاره د تجربه شوي ژوند بڼه درلودی.
څرنګه چې الله موږ داسې پيدا کړي يو چې پيښې بايد په داسې ټاکلې لړۍ کې ووينو لکه چې وخت له تيرې زمانې راتلونکې هغې پر لور درومي، الله موږ له خپل راتلونکي نه خبروي او نه د راتلونکي معلومات زموږ حافظې ته اچوي. راتلونکی زموږ په حافظه کې نشته خو د ټولو شیانو تیر او راتلونکی له هغه سره د ابد لپاره محفوظ دي. دا لکه چې مخکې موږ یادونه وکړه، داسې دی لکه د يو سړي ژوند چې ټول په بشپړه توګه په يوه فلم کې راغونډ شوی وي او سړی يې ويني خو نشي کولی چې فلم مخکې تیر کړي او خپل ژوند هسې ويني لکه چې د فلم انځورونه يو د بل پسې د هغه له مخې تيريږي. دا سړی په ناسمه توګه فکر کوي چې هغه انځورونه چې ده لا نه دي ليدلي راتلونکی دی (دا انځورونه په فلم کې شته خو د ده له سترګو لا نه دي تير شوي).
تير او راتلونکی دواړه د غیب اخبار دي
په لاندې آیت کې الله فرمايي چې يوازینی ذات چې په رازونو، پټو، نه ليدلو شویو او د نامعلومو له احواله خبر دی، هغه پخپله دی:
قُلِ اللَّهُمَّ فَاطِرَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ عَالِمَ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ أَنْتَ تَحْكُمُ بَيْنَ عِبَادِكَ فِي مَا كَانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ (الزمر: ٤٦)
ژباړه: ووايه ای الله! د آسمانونو او ځمکې پيدا کوونکيه! په غيب او ښکارؤ پوهيدونکيه! همدا ته به د بنده ګانو په منځ کې د هغه څه پريکړه وکړې چې هغوی پکې اختلاف کوي (۴۶)
قُلْ إِنَّ الْمَوْتَ الَّذِي تَفِرُّونَ مِنْهُ فَإِنَّهُ مُلاقِيكُمْ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (سورة الجمعة: ٨)
ژباړه: ای محمده! ووايه له کوم مرګ نه چې تاسې تيښته کوئ ارومرو تاسې ته راتلونکی دی. بيا به هغه ذات ته وړاندې شئ چې پټ او ښکاره ټول ورته معلوم دي، نو له هغه څه به مو خبر کړي چې په دنيا کې مو کول (۸)
قَالَ يَا آدَمُ أَنْبِئْهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ فَلَمَّا أَنْبَأَهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ قَالَ أَلَمْ أَقُلْ لَكُمْ إِنِّي أَعْلَمُ غَيْبَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَأَعْلَمُ مَا تُبْدُونَ وَمَا كُنْتُمْ تَكْتُمُونَ (البقرة: ٣٣)
ژباړه: الله پاک وفرمايل، آدمه! د دې شيانو نومونه ملایکو ته واخله. کله چې آدم عليه السلام د شيانو نومونه واخيستل نو الله پاک وفرمايل، "ما تاسې ته نه وو ويلي چې د آسمانونو او ځمکې ناليدلي شيان ماته معلوم دي او هغه څه هم راته ښکاره دي چې تاسې يې څرګندوئ او يا يې پټوئ" (۳۳)
عموماً داسې فکر کیږي چې د "غیب" کلمه يوازې هغو شيانو ته کارول کيږي چې ټاکل شوې ده په راتلونکي کي به ښکاره کيږي؛ خو تیره او راتلونکې دواړه غیب دي. هغه څوک چې پخوا يې ژوند کاوه او يا يې له دې وروسته کوي دواړه الله سره محفوظ دي. خو، الله له دې محفوظو معلوماتو څخه يوه برخه د خلکو په حافظو کې ږدي او هغوی ته دا غیب ښکاره کوي. د بیلګې په توګه، کله چې الله په قرآن عزيز کې د تیرو وختونو په اړه معلومات ورکوي، نو پيغمبر صلی الله علیه وسلم ته فرمايي چې دا د غیب معلومات دي:
تِلْكَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَيْبِ نُوحِيهَا إِلَيْكَ مَا كُنْتَ تَعْلَمُهَا أَنْتَ وَلا قَوْمُكَ مِنْ قَبْلِ هَذَا فَاصْبِرْ إِنَّ الْعَاقِبَةَ لِلْمُتَّقِينَ (هود: ٤٩)
ژباړه: ای محمده! دا هغه پټې خبرې دي چې موږ يې تا ته د وحيې په واسطه څرګندؤ، که نه نو له دې وړاندې نه تا او ستا قوم ته په دې اړه څه معلومات و صبر کوه اخري بری د پرهيزګارانو په برخه دی (۴۹)
ذَلِكَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَيْبِ نُوحِيهِ إِلَيْكَ وَمَا كُنْتَ لَدَيْهِمْ إِذْ أَجْمَعُوا أَمْرَهُمْ وَهُمْ يَمْكُرُونَ (یوسف: ١٠٢)
ژباړه: ای محمده! دا کيسه د غيب له خبرونو څخه ده چې موږ يې تا ته وحيه کوو که نه نو ته خو هغه وخت له دوی سره نه وې (۱۰۲)
الله حضرت محمد صلی الله علیه وسلم ته د داسې شیانو په اړه هم معلومات ورکوي چې لا نه دي پيښ شوي او د راتلونکي علم غیب دی، لکه د مکې فتحه (سورة الفتح:۲۷) پر مشرکانو د روم بريا (سورة الروم:۳-۴) له پيښيدو مخکې حضرت محمد صلی الله علیه وسلم ته وحیه شوي وه. د آخر الزمان او قيامت په اړه د حضرت پيغمبر صلی الله عليه وسلم احادیث (چې د هغه وخت خلکو لپاره غیب و) ښيي چې الله دا شیان هغه ته ورښودلي و.
قرآن عزيز بيانوي چې د غیب معلومات ځينې پيغمبرانو او مخلصو مؤمنانو ته ورکړل شوي دي. د بيلګې په توګه، حضرت يوسف علیه السلام ته دا وحیه شوې وه چې د هغه په وړاندې جوړه شوې دسيسه به خنثی کيږي، (سورة يوسف:۱۵) او د حضرت موسی علیه السلام مور ته دا وحیه شوې وه چې د هغې زوی به د فرعون له ظلمه خلاص وي او پيغمبرۍ ته به رسیږي. (سورة القصص:۷)
نو هغه څه ته چې موږ تیر او راتلونکی وايو، دواړه غیب دي چې له الله سره محفوظ دي. الله د دې معلوماتو ځينې برخې د هغه چا حافظې ته د خپلې رضا سره سم کله چې وغواړي وراچوي او په دې ډول يې له ځينو غيبي پيښو څخه خبروي. بیا هغه پيښې چې وليدل شي د انسانانو له خوا تيرې شوې پيښې بلل کيږي.
پاته لري...............