دښاغلي محمدهارون «خپل» صاحب څېړني لیکنه چي په بېنوااولروبر ویبپاڼو کي خپره سوې ده ومي لوسته . داچي زموږ ژبه په علمي،ادبي اوڅېړني توګه راسمه وي اوسپړي يې ډېر دخوښۍ ځای دی اوزه ئې دزړه له کومي هرکلی کوم .
رښتیاهم چي «ین » (Suffix)شاګونی،شاوند،وروستاړی دډېرو نومانو «nouns » څخه (په ثبوت سوي څېړني مقالې کي د«خپل» صاحب) ستاینه « adjective » جوړه وي،چي په لهجو « Dialect» کي هم دود دي .لکه : لونګ نوم دی ستاینه ئې « لونګین »؛ لرګی نوم دی «لرګین »؛ ډبره « ډبرین »؛ مس « مسین » ؛ پولاد «پولادین »؛ خاروه « خاورین »؛ اوسپنه « اوسپنین »؛ ژواله « ژاولین »؛ دژوالین او ژاولن ډېر توپیر دی .کاشي «کاشین »؛ اوبه « اوبړین »؛وړې «وَړِین » لکه وړین کالي .
بیاکله چي د «یي » شاګونی دیوه نامه سره راسي ستاینه جوړه وي . لکه : پومبه نوم دی ستاینه ئې « پومبه یي » ده .
« یز » هم یو (Suffix) یاني شاګونی دی،چي ددغه شاګوني په کاروړل رښتیاهم د «خپل » صاحب دلیکني له مخه سم نه دی سوی .داځکه چي دهرنامه وشاته ئې ورسیلاب کړی یادنامه کار ځني اخلي اویادستایني . چي دغه کار رښتیاهم ناسم دی .«یز » شاګونی دی، چي د ځینو ستاینو یا قیدونو سره راسي نوم جوړه وي . لکه : « وړاندي » ته چي قید ( adverb ) دی «یز » ئې وشاته ورکړي« وړاندیز » ځني جوړه وي،چي دغه نوې کلمه نوم دی . « اوُنې » نوم دی « یز » ئې شاته ورکړی ستاینه «adjektiv » ئې ځني جوړه کړې یاني « اونیز » . اونیزه مانا (هفته یي ) او کال نوم دی «یزه» ئې و شاته ورکړی «کلیزه » ئې ځني جوړه کړې،چي داهم نوم دی . ددغي ناسمۍ له مخي استاد معصوم «هوتک » صاحب پخپله مقاله کي لیکلي وه چي « ښه به داوي د«کلیزي » پرځای «کال هنداره یاکال انداره» ولیکل سي .» ماهم پخپله مقاله کي دغه ورسره ومنله . اوښاغلي «یون » صاحب هم داخبره پخپله لیکنه کي تاءید کړې ده. اوس دا « یز » څوک سم ولیکي اوڅوک ئې ایسته کي ؟
د « یز » شاګونی دهري ګړي یانامه سره راوستل بل نوم ځني جوړ ول یا ستاینه ځني جوړول به سم کارنه وي .لکه کال «کلیزه » یا اوسپنه چي نوم دی ستاینه جوړول یاني «اوسپنیز ».
موږ نور شاګوني « Suffix » هم لرو،چي په لهجو «Dialect » کي دود دي اودنامه څخه ستاینه جوړه وي . لکه : د « نې » شاګونی چي دنامه څخه ظرف زمان جوړه وي . بولګه : دسهار څخه «سهارنې » ؛ دماښام څخه
« ماښامنې »؛ دورځي څخه « ورځنې » ؛ دکال څخه « کلنې » یا «کالنې» د « ي ګانو » په کاروړل په شاګونو کي دشي په جنس پوري اړه لري یاني که جنس نرینه یاني « masculine » اویا ښځینه « feminine » وي نو
« ي ګاني » هم بدلون مومي اودغسي هم په ډېرنه یاني « Plural » کي تغیرکوي .
بل شاګونی « ي » ده،چي دنامه څخه ستاینه جوړه وي . لکه : دکتاب څخه « کتابي »؛ دزهر څخه « زهري »؛ دمرګ څخه « مرګي » د«زرو» څخه « زري » اودغسي نور . شاګوني بېخي ډېر دي دلته دیو څو یادونه وسه،چي وکتل سي؛ ایا دغسي یو شاګونی بل هم سته لکه «یز »،چي دستایني څخه نوم اودنامه څخه نوم او دقید څخه نوم جوړ کړي بېله «یزه »؟
نوزماپه آند د«یز»په شاګوني دنامه څخه بل نوم جوړول به سم نه وي . دساري په توګه «کلیزه» سمه لیکنه نه ده ښه به داوي،چي د«کلیزي » پر ځای «کال هنداره» یا « کال انداره» ولیکل سي او « اوسپنیز » ناسمه لیکنه وګڼل سي او ددې مخ په ایسته « اوسپنین » ولیکل سي او د«ورځنیز » پرځای سمه لیکنه لکه «ورځني » ؛ «ورځنۍ » ولیکل سي .
زماپه لیکنه کي لاتیني یا انګلیسي کلمې لیکم ؛ داځکه چي ښاغلي لوستونکي په دې آندنسي،چي زموږ ژبه یوه «ګوښي » ژبه ده؛ نه بلکي په یوه نړۍ واله کچه ئې اصطلاحګاني ارزښت لري اوپرتله کیږي . په پای کي یوځل بیادښاغلي محمدهارون «خپل» څخه مننه کوم .
لیکونکی محمدسرور وکیلي
اخځونه : ا)ویکیپېدیا
۲) پښتوګرامر جزء اول مؤلف پوهاندصدیق الله «رښتین »
۳) دپښتوژبښود (دپښتوګرامر) مؤلف محمدسرور وکیلي