Benawa :Online Pashto World ~ بېنوا : پرلیکه پښتو نړۍ

د پښتو نظم ځیني توکي او اړخونه/څلرمه برخه

په بېنوا کي دلیکني شمیره : 62625
عبدالباري جهاني
دخبریدو نیټه : 2014-12-26

نارې یا غاړي:
نارې، چي کاکړۍ غاړي هم ورته ویل کیږي، د پښتني فوکلوري نظمونو یو بل صنف دی، چي زیاتره د کاکړستان له سیمي څخه نیولې د افغانستان تر جنوب لویدیځو سیمو پوري رواج لري. مضمون یې د لنډیو په څير غني دی او هر څه ته ځای پکښي ورکول سوی دی. نارې زیاتره له شپاړسو او پنځه لسوسیلابونو څخه جوړي سوي او اکثري محلي پیښي پکښی خوندي سوي وي. د برټانوي هند څخه د پښتنو سیمي ته د اورګاډي له راتګ سره پښتنو، د کاروبار او خوارۍ غریبۍ لپاره، د هند او پنجاب نسبتا لیري سیمو ته سفرونه پیل کړل. پښتنو میرمنو، چي تر دغه وخته یې د خپلو میړونو او د کورنۍ د نورو نارینه وو اوږدې مسافرۍ چنداني نه وې لیدلي، د اورګاډي په مقابل کي عکس العمل وښود، او په سل ګونو نارو کي یې د اورګاډي او پردیسۍ یادونه کړې ده، چي خاص زماني شرایط پکښي خوندي سوي دي. دکوټي د زلزلې په باره کي، په چمن کي د انګریزي پوځ د یوه پښتانه سپاهي، شیرجان، د یاغي کیدلو په باب، د هزاره ګانو سره د لنډو او مولاداد د جنګونو په باره کي او نورو محلي پیښو په باب په زړه پوري عکس العملونه او احساسات پکښي خوندي سوي دي.
    نارې هم د جوړښت له مخي تر لنډیو اسانه او هم د ښایست له مخي لنډیو ته نه سي رسیدلای. کله کله داسي ښکاري لکه د لنډیو په جوړولو کي چي لوستو او نالوستو شاعرانو برخه اخیستې وي، او نارې زیاتره نالوستو نارینه وو او ښځو سمدستي جوړي کړي وي. دغه علت دی چي کله کله یې قافیې ته چنداني توجه نه وي سوې، خو څرنګه چي اوریدونکي او تکرارونکي یې هم د کلیو ساده نارینه او ښځینه وي نو د ه د قافیې دغه راز نیمګړتیاوو ته یې څوک چنداني متوجه سوي نه وي.
چي سایکل وهې په دوړه                 مور دي نه سي پر تا بوره
د ګاډۍ پیچونه لوړ دي                  ګله مړه دي زورور دي
یوه سره ده یوه بوره                     پر کاذب راځي اوبو له
د خاصې پر توګ در ټول که      ستا په غیږ کي ځای را جوړکه
ږیره وخورې دا ببره                بوره تا وبیروله
دوړه د بوره په مقابل کي، لوړ دي د زورور دي په مقابل کي، بوره د اوبو له په مقابل کي ټول که د جوړ که په مقابل کي، ببره د وبیروله په مقابل کي راغلي دي. خو څرنګه چي د ساده زلمیانو په مجلسونو کي د نارو په شرنګ کي چنداني بیخوندي نه راځي نو څوک یې د قافیې نقص ته متوجه سوي هم نه دي. له بلي خوا، د زرهاوو او ښايي لس هاوو زرو نارو په منځ کي د هغو نارو شمیر تر لس هاوو وانه وړي چي دغه راز نواقص ولري نو ځکه چا د تحقیق په وخت کي چنداني په توجه نه دي ارزولي.
نارې هم له شپاړسو سیلابونو څخه جوړي سوي، یعني دواړو خواته اته اته سیلابه لري او هم له پنځه لسو سیلابونو څخه جوړي دي چي ښي خواته یې اووه اوکیڼي خواته یې اته سیلابونه وي .
ګاډۍ مه لره چیغکی    ۷ سیلابه                 تر تا پردیس دی زما لالی ۸ سیلابه
سترګي مه راته وهه    ۷ سیلابه                مور مي ښکاره ولاړه ده     ۸ سیلابه
د بوټو تڼۍ تړې         ۷ سیلابه               ګله پر کمه راڅه ځې        ۸ سیلابه
د بوټو تڼې تړم       ۷ سیلابه                 د شالمار میلې ته ځم           ۸ سیلابه
شل یې مړه کړه شل ټپیان   ۷ سیلابه       جاغور لا ډک راوی شیرجان     ۸ سیلابه
و پانسۍ تې خیژاوی      ۷ سیلابه         شیرجان سګریټ ولګاوی        ۸ سیلابه
میمه ګوري تر کړکۍ      ۷ سیلابه          شیرجان تیرې ولي ګولۍ     ۸ سیلابه
سپینه خوله لکه د ورۍ       ۷ سیلابه             تر پلو ګوري شین خالۍ      ۸ سیلابه
کوټي خود به نړیدې        ۷ سیلابه               په تا کي څه نخرې کیدې      ۸ سیلابه
ګله مه کوه دیغت        ۷ سیلابه                 پر مړو تل ورځي زحمت         ۸ سیلابه
د ګاډۍ پر اربو         ۷ سیلابه               کالي دي باد وهي ژړو           ۸ سیلابه
البته دا هغه نارې دي چي زه یې له خپلي حافظې څخه لیکم. زما سره د نارو په اړه کتاب او مواد نسته. کنه نو ښایی د هغو نارو شمیر هم سل ګونو ته ورسیږي چي له اوو او تو سیلابونو څخه جوړي سوي وي. داسي ښکاري چي د هغو نارو شمیر به زیات وي چي دواړه خواوو ته اته سیلابونه لري. کنه دواړه ډولونه پر غوږونو باندي یو شان لګیږي او که څوک یې سیلابونه ونه شمیري نو فکر نه کوي چي په انډول کي به یې توپیر موجود وي. د لاندنیو نارو، چي دواړو خواوو ته اته اته سیلابه راغلي دي، په لوستلو کي، د پورتنیو نارو په څير،څوک نه ټکنی کیږي، او په رواني کي یې، له پورتنیو ناروڅخه، هیڅ ډول توپير نه ویني.
سپینه خوله دي غونډه منډه    ۸ سیلابه          بوري رب دي که را کونډه      ۸ سیلابه
سترګي توري کې نو راسې                     موږ خواران له کارو باسې
سترګي توري که دا غټي                       نن دي یار راځي له کوټي
یوه سره ده یوه بله                              زړونه کاږي له کوګله
ږیره وخورې دا ببره                           بوره تا وبیروله
د ګیزو په تورو غرو کي                   لنډو ناست دی په خزو کي
د ګیزو ناوه اوږده ده                       لنډو مه بیایه غرمه ده
د محبس سپیني هینداري                  لنډو ماتي کړې پر لاري
د محبس په دروازو کي                    لنډو ناست بیړۍ په پښو کي
د ګیزو علاقه داره                            لنډو پریږده زما د پاره
د موټر په سر کي سپور دی               خط وهي هغه زما ورور دی
د ګاډۍ پیچونه تا دي                      ګله مړه دي بې وفا دي
د کابل پوهنتون استاد پوهنوال اسمعیل یون د پښتو شعر هندسي جوړښت په کتاب کي، د سیلابونو د شمیر او توپیر له مخي، څلور ډوله نارې معرفي کوي. دوه ډولونه یې موږ مخکي معرفي کړل خو دی وایی چي یو ډول نارې اته او بله نهه سیلابه لري. دی یو مثال ورکوي چي ښایی دغه یکي یو مثال به یې تر غوږ سوی او یا به یې سم اوریدلی نه وي:
شین خالۍ نجوني لا ښې دي (۸)            په لاره ځي له خندا شنې دي (۹)
که د دې نارې سیلابونه وشمیرل سي نو ریشتیا چي هم اته او نهه سیلابه جوړوي. خو لومړی د کاکړستان او د افغانستان د جنوب لویدیځ خلک هیڅ وخت په لاره ځي نه وایی بلکه پر لارځي وایی او بل که چیري په لوی لاس د لار څخه وروسته د ها توری ورزیات کړو نو په ناره کي په لوی لاس سکته ګي راولو او ناره له کاره غورځوو. اصلي شکل یې دا سي دی.چي دواړو خواوو ته اته اته سیلابونه دي.
شین خالۍ نجوني لا ښې دي         پر لار ځي له خندا شنې دي
زه ګومان کوم چي ښاغلي اسماعیل یون به په خپل ټول عمر کي دغه یوه، د ده په اند، نهه سیلابي ناره اوریدلې وي او که یې بله ناره اوریدلې او مثال یې ورکړي نو هغه به هم د همدې نارې په څیر غلطه او د تامل وړ وي.
پوهنوال اسماعیل یون وایی داسي نارې هم سته چي دواړو خواووته یې اووه اووه سیلابه راغلي وي.
د بوټو تڼۍ تړم                         د شاکار میلې ته ځم
که ناره لکه څرنګه چي ده هغسي ولولو نو په ریشتیا چي دواړو خواو ته اووه اووه سیلابه راغلي دي. خو که په همدغه شکل ولوستل سي په ناره کي سکته ګي راځي. په داسي حال کي چي ما د سیمي د یوه اوسیدونکي او د نارو د اوریدونکي په حیث هیڅ وخت په نارو کي استثنایی سکته ګي نه ده تر غوږ سوې. د بلي خوا په هغه سیمه کي چي دا ناره جوړه سوې یا ویل سوې ده هلته د شاکار، یا شاکمار په نوم میله د سره نسته. بلکه هغه د ارغنداب په تاریخي سیمه کي د شالمار په نوم ډیري پخوانۍ پسرلنۍ میلې دي، چي د ډیرو لیري لیري ځایونو څخه به نارینه ورته ورتلل او کله کله به یې پوره څلویښت شپې او ورځي د ارغنداب په باغونو او د ارغنداب د سیند په شاوخوا کي تیرولې. او ناره داسي ده:
د بوټو تڼۍ تړې                   ګله پر کمه راڅه ځې
د بوټو تڼۍ تړم                   د شالمار مېلې ته ځم
په دې توګه موږ ګورو چي د نارې یوه خوا اوه سیلابه او بله یې اته سیلابه کیږي. او په نارو کي ، د سیلابونو د شمیر له مخي، یوازي دغه دوه ډوله موجودي دي. که موږ چیري غواړو دا خبره ثابته کړو چي په نارو کي اووه اووه سیلابه یا اته او نهه سیلابه نارې هم سته نو د خپلي ادعا د ثبوت لپاره باید د یوه مثال په راوړلو بسیا نه سو، او لږ ترلږه شپږ اووه مثالونه ورکړو، تر څو لوستونکو ته یو څه وښیو او په نوي تصنیف یې قانع کړو.
د مثال په توګه، موږ یوه ناره لرو چي یوه خوا یې شپږ او بله یې اته سیلابه ده، مګر دا یوازي یوه ناره ده او یا ښایی په دغه ډول د ګوتو په شمیر څو نوري نارې هم وي نو موږ یې د فارمول په حیث نه سو راوړلای. او د دوو یا دریو مثالونو په راوړلو سره د نارو پر دوو ډولونو باندي چي یا یې دواړي خواوي اته اته سیلابه او یا یې یوه خوا اوه اوبله خوا یې اته سیلابه ده دریم ډول هم ور زیات کړو.
ستړې وم هوسا سوم ۶ سیلابه          ګله جار دي تر خندا سم   ۸ سیلابه
ما په دغه ډول بله هیڅ ناره نه ده اوریدلې. او زه ګومان نه کوم چي په دغه وزن به نوري نارې، او یا ډیري نوري نارې، موجودي وي. ځکه چي د کاکړي غاړو د ترتیبونکو توجه یې نه ده ور اړولې. یوه ناره چي ما له ډیري پخوا اورېدلې او ښايی بل هیڅ مثال ونه لري هغه له ټولو نورو نارو څخه د سیلابونو د ترکیب له مخي توپیر لري . ښی خواته یې پنځه سیلابونه او کیڼي خواته یې اته سیلابونه دي.
زما بوري تکي سپیني ۸ سیلابه                جلبۍ غواړې که ستني   ۸ سیلابه
ستني څه کوم        ۵ سیلابه            جلبۍ ستا په غیږ کي خورم      ۸ سیلابه
په زړه پوري خبره دا ده چي د همدغي شپږ او اته سیلابي نارې د لوستلو او ویلو او حتی پنځه او اته سیلابي نارې دویلو په وخت کي سړی چنداني له سکتې او بې خوندۍ سره نه مخامخ کیږي؛ ما ښايي په خپله لومړۍ ځواني کي، د همزولو په منځ کي، دغه دواړي نارې تر سل ځله زیاتي تکرار کړي وي خود سیلابونو تو پیر ته یې ایله په دې وروستیو کي متوجه سوم. په داسي حال کي چي په هغه لومړۍ ځواني کي هم په سیلاب او قافیه پوهیدلم. خو سره له دغه هم موږ د همدغو دوو نارو د اوریدلو یا لوستلو له مخي دا قاعده نه سو ایښودلای چي کاکړي غاړي اوه او اته ، اته او اته او شپږ او اته او یا پنځه او اته سیلابه دي. کله چي موږ په دغه شکل ګڼ شمیر نارې ونه لرو نو د سیلابونو د شمیر له مخي یې د نارو فارمول یا ټاکلي چوکاټ ته نه سو اچولای. او د اوس لپاره به دا منو چي نارې اووه او اته او اته او اته سیلابه بڼه لري.
   په هرصورت، نارې یا غاړي د پښتني فوکلور ډیر سپیڅلی شکل دی، چي هم د نظم له مخي ډیر اسانه او هم د ښکلا له مخي دونه ساده دي چي جوړول یې د ډیرو نالوستو نارینه وو او حتی په کورونو کي اوسیدونکو نالوستو ښځو په وس پوره دي. څرنګه چي له یوې خوا یې نظم ډیر ساده دی او له بلي خوا یې تاریخي او محلي پیښي، د ساده او سپیڅلي میني اظهار او له ټولني سره تړلي ښې او بدي په ډیره ساده ژبه بیان کړي دي نو حافظې ته سپارل یې هم اسانه دي. ما په لومړۍ ځواني کي خپل داسي همزولي پیژندل چي په سل ګونو نارې به یې په یاد وې؛ او د بوري، شین خالۍ، لنډو او مولاداد، شیرجان، اورګاډي او شالمار د میلو په اړه ویل سویو نارو کي به یې مسابقې کولې.
د کندهار درې مسرییز نظمونه:
د کندهار په ښار او شاوخوا سیمو کي ځیني درې مسرییز نظمونه سته چي په نورو پښتني کلتوري حوزو کي یې چنداني مثال نه لیده کیږي او یوازي د دغي کلتوري حوزې مال دی. دا نظمونه د جاپان د هایکو په ډول د دریو مسریو څخه جوړ دي، البته جاپان د هایکو یوازي یو شکل لري؛ په داسي حال کي چي د کندهار د کلتوري حوزې درې مسرییز نظمونه، بیل بیل ډولونه او د ویل کیدلو بیل ځایونه او مراسم لري. بابولاله، د اتڼ نارې، نشرحې او د پښتنو د ځینو فوکلوري نکلونو ناري د درې مسرییزو نظمونو په چوکاټ کي ویل سوي او سینه پر سینه نقل سوي دي؛ او په دې توګه د دې کلتوري حوزې منظوم فوکلور له نورو پښتني کلتوري حوزو څخه بیلیږي.
بابولاله:
بابولاله، د اتڼ نارې، نشرحې( نشرې) او د پښتنو د ځینو فوکلوري نکلونو نارې د پښتو ژبي د ټولو نظمونو سره ځکه توپیر لري چي په دریو مصرعو( میسریو) کي ویل کیږي. په داسي حال کي چي د نظم طبیعي شکل، بیت، یا دوه بیتي او یا د بیتونو او قافیې دوام وي. د بابولالي، د اتڼ د نارو، نشرحو او د ځینو فوکلوریکو نکلونو د نارو تر منځ دغه ورته والي او په دریو میسریو کي جوړښت څخه سړی اټکل کولای سي چي دا ټول نظمونه په یوه سیمه، چي هغه هم باید کندهار وي ځکه اړه لري چي د پښتنو په نورو کلتوري حوزو کي درې میسرییز نظمونه نه لیده کیږي.
بابولاله تقر یبا کټ مټ د جاپان د هایکو په شکل په دریو میسریو کي ویل کیږي، چي زیاتره وختونه یې درې واړه میسری اته سیلابونه لري او ډیر لږ داسي پیښیږي چي دوهمه میسری اوه سیلابونه ولري، خو چی سړی یې سیلابونه ونه شمیري نو کومي سکته ګی ته نه متوجه کیږي؛ او اصلاً سکته ګي لري هم نه.
د بابولالي او نورو فوکلوري سندرو، نارو او لنډیو ترمنځ، د شکل د توپیر ترڅنګ، په مضمون کي هم یو عمده توپیر موجود دی؛ بابولاله یوازي د واده په مراسمو کي ویله کیږي او ټولي نارې یې هم یوازي د واده مراسمو ته ځانګړي سوي وي. په دې نارو یا میسریو کي د زوم صفتونه کیږي، د زوم د ښې ځوانی او ناوي ته د ښو قیمتي ګاڼو د ورکولو خبري کیږي او کله کله، چي د واده مراسم د زوم د خوا پر مزاج برابر نه وي، او د ناوي خوا څه بې غوري کړې وي، خویښانو یا د ناوي خواته یو نیم پیغور هم ورکول کیږي. په زړه پوري خبره لا داده چي په داسي حال کي چي د بابولالي میسری یوازي ښځي وايي، او نارینه سازیان او هنرمندان د بابولالي له ویلو سره تقریباهیڅ اړه نه لري، مګر بیا هم تقریبا ټولي میسری د زوم د ستایلو لپاره وقف سوي وي او کله کله یوه نیمه میسری د ناوي د ستایلو او یا د هغي د زړه د پورته کولو لپاره، چي نور نو د خپل پلار د کور څخه ځي، وايي.
۱ - ناوي ځه په مخ دي ښه سه ( ۸ سیلابه)
چي ستا په سر کي درد سي ( ۷ سیلابه)
نیلی آس دي صدقه سه       ( ۸ ) سیلابه
۲- ناوې ټیټه ولاړیږي        ( ۸ ) سیلابه
زما جان امیل ورکړی   ( اته سیلابه)
په لمن کې نه ځاییږي    ( ۸ سیلابه)
۳- اوښ ولاړ زنګون تړلی ( ۸ سیلابه)
تر هغوی به یې خلاص نه کو ( ۸ سیلابه)
زما جان نه دی راغلی         ( ۸ سیلابه)
۴- د دالان مخ مو واښه دی       ( ۸ سیلابه)
داسي زوم مو دروستلی       ( ۸ سیلابه)
د کهاله رنګ مو په ښه دی    ( ۸ سیلابه)
۵- نا وي پښه اخله سپریږه      ( ۸ سیلابه)
زما جان درته ولاړ دی      ( ۸ سیلابه)
په ځواني یې هوسیږه    ( ۸ سیلابه)
۶- د سهار خونه توده ده     (۸)
زما جان ځینی راوزي (۸)
په ښي لاس کې وظیفه ده ( ۸)
۷- وروره لاس که په کڅوړه   (۸)
دا اصیل غمي را باسه     (۸)
خور دي ځي د پلار له کوره   ( ۸)
۸- وروره راسه لار یې باسه     ( ۸)
که لار در څخه نسته        (۷)
د هوسۍ په ښکر یې باسه ( ۸)
۹- ناوي څه شمشادي درخته (۸)
زما جان تر لاندي ناست دی (۸)
پاچهي کوي بې تخته       (۸)
بابولاله، که څه هم د خوښۍ د شپې لپاره وقف ده، خو په یو ډول نرم او حزین وزم ویل کيږي. ښایی مطلب به یې دا وي چي که دا شپه د زوم او د هغه د کورنۍ لپاره د خوشالی شپه او موقع ده خو د ناوي او د هغې د کورنی لپاره، چي د تل لپاره د خپلي لور اختیار له لاسه ورکوي، د تل لپاره ورڅخه پردیسه کیږي او نور به د میړه په کور کي هستیږي او دا لا هم معلومه نه ده چي ژوند به یې نیکمرغه سي او که به د خواښي، یوڼو او نا بلده نوي محیط له نویو ستونزو سره مخامخ کیږي.
په مقابل کي کیسۍ ورو، ښارورا، خور ښادي او د زوم له خوا د ناوي کورته د ورتلونکو ښځو یا ورا له خوا میسری په یو ډول چټک آهنګ ویل کیږي. خو د دې میسریو جوړښت له بابولالي سره چنداني توپیر نه لري؛ په حقیقت کي هغه د بابولالي نارې دي چي په کیسی ورو کي هم ویل کیدلای سي. دا هم په دریو میسریو کي ویل کیږي او مضمون یې ټول د واده له مراسمو سره تړلی دی. په دغو میسریو کي کله کله خویښان یوه بل ته پیغورونه هم ورکوي. د ناوي کورته د زوم له خوا ورغلي کسان د خوشالی ډزي کوي او کله چي یا ډزي نه وي او یا تر معمول حالت لږي وي نو د ناوي خوا د زوم خواته داسي پیغور ورکوي.
۱- ورا دي راغله ټک یې نسته ( ۸)
د توپک دارو به درکړو   ( ۸)
د ویشتو سړی یې نسته ( ۸ )
۲- ورا راځي پر له پنډیږي ( ۸)
د کیمخا کمیس یې راووړ( ۸)
اوس پر ناوي نه جوړیږي ( ۸ )
۳- خور سهار دی زموږ تلوار دی (۸)
ناوکۍ مو په لاس راکی (۸)
زموږ کور پر شاه بازار دی (۸)
۴- آسو وویشنل په زوره    (۸)
جلوونه را طلب کی   (۸)
زموږ د خیښي د لوی کوره    ( ۸)
۵- ناوي سیوری دي په بر دی   ( ۸)
په رنګ خو ښایسته یې      ( ۷ )
په عمل دي خدای خبر دی ( ۸)
۶- خیښي نوی سر اودلی (۸)
زما جان مو داسي جوړ کی (۸)
لکه لمر پر غرو ختلی (۸)
۷- خیښان وزي ننوزي   (۸)
سراو پښې یې باندي کړي   (۸)
تر کولک یې دود راوزي   (۸)
۸- ناوې نه ژاړي ګیله کي    (۸)
خپل خسر به يې ناز واخلي   (۸)
په جوپان کي بې سپره کي (۸)
۹- خور خدای ښه وو ښه یې وکړه (۸)
زما جان د پاسه راغی      (۸)
زما د جان کوزده مو وکړه (۸)
۱۰- ناوی هی که بیا زګیروی که (۸)
دا همزولي درته ناست دي (۸)
د همزولو زړه نری که     (۸)
۱۱- تر بالښت لاندي انار دی (۸)
داسي زوم مو دروستلی   (۸)
شاغاسي د کندهار دی (۸)
۱۲- پرکور دوه زرغونه شاله (۸)
زما جان ورته ولاړ دی (۸)
لاس یې نه ورځي د خیاله (۸)
۱۳- د کلا کونه درزیږي (۸)
دا کلا موګرمه نه ده (۸)
زما د جان ناوې تیریږي (۸)
۱۴- ناوي ژاړه شرم نسته (۸)
موږ ټوله سر خپل یو (۷)
بیګانه را پکښي نسته (۸)
۱۵- خور ښادي ده غم یې مه کې (۸)
خور ښادي زما د جان ده (۸)
خدای په توره خوا یې مه کې (۸)
۱۶- خور سیرلی پر منا وخوت (۸)
موږ له خدای څخه راضي یو (۸)
چي مو لاس د خیښي وخوت    ( ۸)
۱۷- خیښي مه وهه رمباړي (۸)
که ته وهې رمباړي   (۷)
موږ ښندلي دي کلداري (۸)
۱۸- زرغونه سې ناوکیه (۸)
د اوو زامنو مور سې (۸)
چي ولاړه کي کیږدیه (۸)

ددغي څېړنیزي لیکني نوري برخي په ترتیب سره د بېنوا پاڼي څخه لوستلای سئ